ΑΧΜΑΤΟΒΑ- ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ- ΜΑΝΤΕΛΣΤΑΜ- ΤΣΒΕΤΑΓΙΕΒΑ.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Άλκης Παναγιώτου


Ο 20ος αιώνας ανατέλλει. Η ιδεολογική και πολιτική σύγχυση και πολυγνωμία που υφίσταται ο ρωσικός κόσμος είναι και η αφορμή για να δημιουργηθούν οι καταλληλότερες συνθήκες ανάπτυξης πνευματικών κινημάτων. Μέσα από τις επαναστατικές προοπτικές μιας διαφορετικής ζωής, ενός νέου ιδεολογικοπολιτικού πλαισίου, αναγεννάται η λογοτεχνική ρωσική δημιουργία. Το τετράπτυχο αυτών των τεσσάρων ποιητών αποτελεί σύμβολο και επίκεντρο της πνευματικής ζωής, όπως αυτή διαμορφώνεται κάτω από τις τόσο ιδιάζουσες συνθήκες.
Η ταυτόχρονη παρουσίαση αυτών των τεσσάρων ποιητών δε γίνεται, βέβαια, ως μια επιπρόσθετη εργασία στο πολλαπλό και καταξιωμένο έργο τους, αλλά ως μια ευκαιρία να παρουσιαστούν εκδοτικές εκδοχές του έργου τους, οι οποίες τα δύο τελευταία χρόνια κοσμούν τα ελληνικά βιβλιοπωλεία.
Η Άννα Αχμάτοβα είναι αυτή που με τη ζωή της και τη διαφοροποίησή της από το οικογενειακό περιβάλλον οδηγεί την ποίηση σε πολύ υψηλά μονοπάτια. Αναγκασμένη να χρησιμοποιήσει ψευδώνυμο, γίνεται μια αντιστασιακός στην παραδομένη και ζοφερή κατάσταση της ρωσικής πραγματικότητας, ενώ ταυτόχρονα προφητεύει μέσα από τα ποιήματά της τις αλλαγές που έρχονται. Ο λυρισμός και η τραγικότητα συνοδοιπορούν στην ποίησή της και εκφράζουν τα πολιτικά σημάδια των επαναστατικών αλλαγών. Θα την κακοχαρακτηρίσουν αλλά και θα την εξυμνήσουν. Εκείνη, όμως, με έναν απαράμιλλο τρόπο, δε θα σταματήσει να εκφράζει με μια εσωτερική αρμονία και μουσικότητα το ψυχολογικό βάθος των σχέσεων και των ανθρώπινων παθών. Η θλίψη και η αγριότητα του καθημερινού βίου θα αποτελέσουν την ποιητική της έμπνευση, που θα της αποφέρει την καθολική αποδοχή. Ξεκινώντας από τα μονοπάτια του συμβολισμού, συναναστρεφόμενη τον Μάντελσταμ, μεταπηδά στον κύκλο των ακμεϊστών.
Το 2007 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ σε εισαγωγή και μετάφραση από τα ρωσικά του Δημήτρη Τριανταφυλλίδη το ποιητικό της έργο ΡΕΚΒΙΕΜ. Είναι μια δίγλωσση έκδοση που παρακολουθεί στενά το ύφος και το λυρισμό της ποιήτριας και μέσα από την κατατοπιστικότατη εισαγωγή αντιλαμβανόμαστε το μεγαλείο της και τον προσωπικό της πόνο, που την οδήγησαν στη συγγραφή αυτού του έργου. Ο θρήνος και η θλίψη της για τη φυλάκιση του γιου της από το σταλινικό καθεστώς γίνονται το εφαλτήριο μιας ποιητικής κραυγής και μιας μητρικής οιμωγής για τον ανώνυμο ήρωα.
Η ταλαίπωρη ζωή της και το πικρό της τέλος είναι ταυτόχρονα ένα εισιτήριο για την αθανασία και την υστεροφημία, καθώς ο λυρικός της στίχος ενώνεται με το πάθος του λαού και προκαλεί την Τσβετάγιεβα να την ονομάσει «Άννα πασών των Ρωσιών» και να της αφιερώσει μια πλειάδα ποιημάτων και την αμέριστη αγάπη της.
Στο τέλος του 2008 εμφανίζεται μια καινούρια έκδοση ποιημάτων της από τις εκδόσεις ΜΙΚΡΗ ΑΡΚΤΟΣ, σε μετάφραση του ποιητή Γιάννη Αντιόχου από τα αγγλικά. Είναι μια ιδιαίτερα καλαίσθητη έκδοση που χάρη στην υπερπροσπάθεια του μεταφραστή αποδίδει την ιδεολογία και τον ποιητικό κόσμο της Αχμάτοβα.
Μέσα από τις δύο διαφορετικές αυτές εκδόσεις μπορεί ο φιλαναγνώστης να εντρυφήσει στο έργο της και να βιώσει την πνευματικότητα της ρωσικής ποιητικής δημιουργίας του 20ου αιώνα.
Μια διαφορετική προσωπικότητα, που αντανακλάται στη ζωή του, είναι ο Μάντελσταμ. Εμπνευσμένος από τη δίνη της Οκτωβριανής Επανάστασης, θα ακολουθήσει τα χνάρια της πολιτικής στράτευσης προσμένοντας τη μεγάλη αλλαγή, που φυσικά δε θα έρθει. Μεταπηδώντας και αυτός από το συμβολισμό στον ακμεϊσμό, γίνεται ένας πραγματιστής, που παραθέτει με ειλικρίνεια και σαφήνεια την ρωσική πραγματικότητα. Ωστόσο, βέβαια, η μυστικοπάθεια των στίχων και η βαθιά του πολυγνωσία τον κάνουν έναν αποστασιοποιημένο ποιητή και όχι τόσο ευρέως γνωστό. Φίλος αγαπημένος της Αχμάτοβα, συνοδοιπόρος με τον Μαγιακόφσκι και την Τσβετάγιεβα, θα επαινέσει τη Ρωσική Επανάσταση, ακόμη και τον ίδιο τον Στάλιν, όμως όταν θα έρθει η ώρα να αντισταθεί και να εκφράσει αυτό που πραγματικά νιώθει, δε θα δειλιάσει και γι’ αυτό θα οδηγηθεί στο θάνατο. Είναι κι αυτός ένας επαναστάτης σε σκέψη, ψυχή και σώμα, που ζει μια ζωή πέρα από τα δεδομένα της ποίησης, πολυτάραχη και μεταπίπτουσα, όπως και οι πολιτικές μεταβολές των αρχών του 20ου αιώνα.
Από τις πρώτες του ποιητικές συλλογές ήταν ο κύκλος ΑΡΜΕΝΙΑ, όπου (πέμπτο τεύχος ποίησης) είχαμε νιώσει τη σχέση του ποιητή με το ταξίδι και την αλληγορία. Μέσα από αυτά τα πλαίσια γεννήθηκε και το αφήγημά του ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΡΜΕΝΙΑ. Το έργο αυτό, ενώ υπήρξε μία καθοδηγητική επίταση (κομαντιρόφκα) να γραφτεί για να υμνηθεί η αξία της Ρωσικής Επανάστασης, υπήρξε η αφορμή για ένα αλληγορικό ταξίδι και καυστικό σχόλιο στην οικοδόμηση του μπολσεβικικού κράτους. Είναι μια πανδαισία άπειρων φράσεων και εικόνων που κατακλύζονται από την ουμανιστική διάθεση του ποιητή. Αναμφισβήτητα αποτελεί ένα κείμενο ασυνήθιστο για τις αναγνωστικές μας προσλαμβάνουσες, αλλά και μια δηκτική ειρωνεία του πολιτισμού μας. Η εξαίρετη έκδοση του έργου από τις εκδόσεις ΙΝΔΙΚΤΟΣ το 2007, σε εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια του Γιώργου Χαβουτσά είναι μια πρώτη επιλογή προσέγγισης, έστω και μη ποιητικής φαινομενικά, του Μάντελσταμ. Αναμφισβήτητα, βέβαια, ο λόγος του ποιητή αποκαλύπτεται τμηματικά και ελλειπτικά, προσφέροντάς μας ένα μαγευτικό ταξίδι εικόνων.
Η δεύτερη εκδοτική παρουσία, και η πιο ολοκληρωμένη, είναι η ανθολόγηση του έργου του από τον μεγάλο ερευνητή Μήτσο Αλεξανδρόπουλο, που κατανόησε όσο κανένας τη ρωσική λογοτεχνία. Είναι μια έκδοση στα μέσα του 2008,λίγο πριν αποβιώσει, από τις εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, όπου παρουσιάζεται με επιστημονική ακρίβεια και μεγαλόπνοη διάθεση η τραγική ζωή και το έργο του ποιητή, οι πολιτικοϊδεολογικές του αντιλήψεις, ο σμιλευμένος και υπαινικτικός στίχος του.
Ο παράλληλος βίος των Ρώσων ποιητών, είτε εκπροσωπούν τα ίδια πνευματικά κινήματα, είτε όχι, μας οδηγεί στον κορυφαίο εκπρόσωπο της ρωσικής επαναστατικής ποίησης, τον Μαγιακόφσκι. Ο Μαγιακόφσκι υπήρξε το σύμβολο της μαχητικότητας, της εγρήγορσης και της επαναστατικότητας. Υπηρέτησε συνειδητά τη σχολή του φουτουρισμού, προσπαθώντας να γράψει με καινοτόμες αλλαγές, με λέξεις, εικόνες και στίχο. Χρησιμοποίησε την κλιμακωτή γραφή και τη μεταμοντέρνα εκδοχή του στίχου, για να εκφράσει το όνειρο, το θαύμα της Επανάστασης. Στόχος του η αφύπνιση των μαζών και η λύτρωση από την λυπηρή καθημερινότητα. Πολυτάραχη και αλλοπρόσαλλη η ζωή του, έδωσε τροφή για να εξυμνηθεί από τους ποιητικούς κύκλους. Σύνθημά του ήταν η διαφοροποίηση και το καινούριο που δεν πρεσβεύει τα υπάρχοντα δεδομένα στην τέχνη, δεν αλλοιώνεται από το σύστημα, δεν καθηλώνεται από τη θρησκεία, δεν παροπλίζεται από τον άβολο έρωτα. Η πληθωρική του παρουσία υπήρξε μία βόμβα πνευματική, που οδήγησε, κυρίως με το θάνατό του, στην ηρωοποίησή του. Η σύντομη ζωή του, καθώς και η αυτοκτονία του, καταγράφηκαν στη συνείδηση του λαού ως μία έκφραση επανάστασης. Γι’ αυτό, βεβαίως, και καπηλεύτηκαν όσο κανενός άλλου το όνομα και την αξία οι προπαγανδιστές της Οκτωβριανής Επανάστασης.
Ο αυθορμητισμός, το πάθος, η θλίψη αλλά και η αμφιβολία που συνυπάρχουν στο έργο του είναι τα εκρηκτικά κλειδιά που χρειάζεται η προπαγάνδα για να τα χρησιμοποιήσει ως εργαλείο της. Ο ίδιος δεν μπορεί να αντιδράσει, όντας νεκρός, δεν μπορεί να αντισταθεί, δεν μπορεί να διαψεύσει τις ίδιες του τις ελπίδες. Αντιθέτως επιτείνει, με τον πρόωρο θάνατό του, το τέλος της σοσιαλιστικής αθωότητας.
Η αντιπροσωπευτική συλλογή του ΣΥΝΝΕΦΟ ΜΕ ΠΑΝΤΕΛΟΝΙΑ κυκλοφόρησε μέσα στο 2008 από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ σε εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια από τα ρωσικά από τον Δημήτρη Τριανταφυλλίδη. Επιπλέον, αυτή η έκδοση μάς προσφέρει τα σχόλια και τις σκέψεις, των συνοδοιπόρων του Μαγιακόφσκι, Πάστερνακ, Τσβετάγιεβα και Σεβεριάνιν, ένας πολύτιμος οδηγός ανάγνωσης και κατανόησης των ποιημάτων του.

Ίσως στο πρόσωπο του Μαγιακόφσκι εκδηλώθηκαν με τον πιο απόλυτο τρόπο τα προσωπεία της ποίησης που μπορούν να εκτοξευθούν στη μαγεία και το κάλλος, αλλά δυστυχώς μπορούν να καταπέσουν στην καπηλεία, τη νοθεία και τη στυγνή εκμετάλλευση.
Από την άλλη πλευρά, βέβαια, η αγαπημένη του φίλη Τσβετάγιεβα θα τον βοηθήσει εν ζωή και μετά θάνατον να ανέβει στο απόγειο της δόξας του. Ο μεγάλος της θαυμασμός για την Αχμάτοβα και τον Μαγιακόφσκι θα σημαδέψουν τη ζωή της και τις σχέσεις της μέσα στην περιπέτεια του πολυπράγμονα βίου της. Η ίδια, ταλαιπωρημένη και πικραμένη από το σύστημα, θα εκφράσει με την πληθωρική της παρουσία και το πηγαίο ταλέντο της τα όνειρα, τις αλληγορίες και τα πάθη της. Θα ζήσει μία ζωή γεμάτη πίκρα και πόνο, αλλά και ιδιαίτερα έντονη σε ψυχικά και σωματικά πάθη. Αυτή η πίκρα και ο έρωτας θα βρουν καταφύγιο στις ποιητικές της συλλογές, ενώ η μυστηριώδης φύση της θα επισκιάσει με ένα πέπλο θανάτου τις επιλογές της. Η αυτοκτονία της στο τέλος δεν αποτελεί παρά μία διέξοδο από την αφόρητη ζωή της.
Η πρόσφατη έκδοση των τετραδίων της και των σημειώσεών της από τις εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, με τίτλο ΜΙΑ ΖΩΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΦΩΤΙΑ, σε μετάφραση από τα ρωσικά Μάρως Κάτσικα και από τα γαλλικά της Ανδριάνας Χάχλα, είναι μία ευκαιρία καταβύθισης στον προσωπικό κόσμο μιας ποιήτριας, μιας γυναίκας, αλλά και μιας Ρωσίδας. Ο χειμαρρώδης λόγος της αποτελεί μία εξομολόγηση- ποταμό, που φέρνει στην επιφάνεια το φάσμα της πνευματικής κουλτούρας του Μεσοπολέμου. Από τη Ρωσία μέχρι τη Γαλλία διατρέχει τις σκέψεις και τους πόθους, τους χιμαιρικούς έρωτες, τα συναισθήματα και τις αντιφάσεις μιας τόσο έντονης προσωπικότητας, που σημάδεψε το ρωσικό λογοτεχνικό πανόραμα του 20ου αιώνα. Σε μία επιμελημένη έκδοση, ο Τσβετάν Τοντόροφ φιλόσοφος και πολιτικός αναλυτής του αιώνα που μας πέρασε, την παρουσιάζει με τον πλέον αποκαλυπτικό τρόπο και ξεγυμνώνει την ψυχή και το μυαλό της μεγάλης ποιήτριας, όχι για χάρη μιας εφήμερης διάθεσης, αλλά για να προσδώσει στην Τσβετάγιεβα την αξία που της πρέπει και να μυήσει τον αναγνώστη στο διαχρονικό της έργο.
Ολοκληρώνοντας, η παρουσίαση αυτών των τεσσάρων ποιητών, που για το ταλέντο και το μεγαλείο τους έχουν ειπωθεί όλα, αυτό που μπορεί να μείνει στην ψυχή του κάθε αναγνώστη είναι το ταξίδι, η μαχητικότητα, η επαναστατικότητα και το πάθος για ζωή σε όλες της τις πτυχές, που ενέπνευσαν τη γραφίδα τους. Από τον έρωτα και την αγάπη, μέχρι την καθημερινότητα και το αύριο των ονείρων τους, ο καθένας με το δικό του τρόπο και τις δικές του επιταγές, επέβαλαν την παρουσία τους και παρέμειναν ως τώρα σημεία αναφοράς τόσο της ρωσικής λογοτεχνίας, όσο και ενός ευρύτατου πνευματικού κύκλου των δυτικών γραμμάτων.