Οδυσσέας Ελύτης, 1911- 1996

Επιμέλεια: Άλκης Παναγιώτου

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Οδυσσέα Ελύτη. Η ποιητική αξία και το μεγαλείο του νομπελίστα ποιητή είναι μια αδιαμφισβήτητη εδραίωση των νεοελληνικών γραμμάτων.
Πρωτοεμφανίζεται στη δεκαετία του ’30, όπου το επαναστατικό πνεύμα του υπερρεαλισμού δείχνει τα πρώτα του μόλις σκιρτήματα. Ο ίδιος, όμως, στα νεανικά του βήματα, επηρεάζεται κυρίως από τον Κάλβο και τον Σολωμό. Θεώρησε τον εαυτό του συνέχεια του Κάλβου, γι’ αυτό άλλωστε και πολλές φορές συσχέτισε λέξεις και φράσεις στο έργο του με την ποίηση του Επτανήσιου ποιητή. Ο λυρισμός και ο ευφάνταστος ρομαντισμός που διακρίνουμε έντονα στους Προσανατολισμούς του Οδυσσέα Ελύτη είναι μια απόδειξη της δημιουργικής αφομοίωσης του λεξιλογίου του Κάλβου και μιας ποιητικής συνέχειας που παραμένει αναλοίωτη:

Ανεμόεσσα κόρη ενήλικη θάλασσα
πάρε το κίτρο που μου ‘δωκε ο Κάλβος
δικιά σου η χρυσή μυρωδιά.

Ο Ελύτης, σε αυτή την πρώιμη περίοδο, αλλά και γενικότερα στο έργο του, αρέσκεται στην επίκληση της ποιητικής δύναμης, με τη μορφή μικρού κοριτσιού. Μέσα από ρομαντικά στοιχεία, που αγγίζουν τα όρια του ερωτισμού, ο ποιητής ερμηνεύει τη θολή ιδέα της ποίησης και προσωποποιώντας την ως κόρη, της αποδίδει μια πλαστική καθαρότητα. Όπως σημειώνει ο Τίμος Μαλάνος, η ποίησή του είναι η ίδια η νιότη, η ανάλαφρη, η ξένοιαστη και μεθυσμένη, που δεν έχει ακόμα καμία ρυτίδα.
Η διακειμένικότητα του ποιητή είναι δεδομένη, γι’ αυτό ακριβώς συναντούμε ιδέες και σκέψεις διάσπαρτες στο έργο του, που δημιουργούν ευθείες αναφορές στη σολωμική καταγωγή του, αλλά και στην παπαδιαμάντεια αγιότητα.
Στο Μικρό Ναυτίλο εμφανίζεται χαρακτηριστικά η σχέση του με τον Σολωμό, μέσω της ιδέας της Ελευθερίας:

Και ξανά ξιπόλυτη να βγει να περπατήξει
Πάνω στις πλάκες του Μεσολογγιού η Ελευθερία
Έτσι καθώς την εχαιρέτησε για λόγου μας- καλή του η ώρα-
Ο ποιητής και κάναμε από τότε Ανάσταση.

Στο Άξιον Εστί, από την άλλη, παρουσιάζει ως μοναδική του προτεραιότητα την αξία της γλώσσας, όπως ακριβώς πράττει και ο Σολωμός:

Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου
στις αμμουδικές του Ομήρου
με τα πρώτα μαύρα ρίγη
με τα πρώτα- πρώτα Δόξα Σοι
με τα πρώτα λόγια του Ύμνου...

Η ποιητική καθαρότητα εντυπώνεται όχι μόνο μέσα από τη συνέχεια, το λυρισμό και τις εικόνες, αλλά πολύ περισσότερο από το φως που διαχέει το έργο του. Ειδικά στην πρώιμη περίοδο, το φως του νησιωτικού χώρου γίνεται αναπόσπαστο λαμπύρισμα της ποίησής του και προβάλλει τη διάθεσή του να αποσείσει οποιαδήποτε σχέση με τον καρυωτακισμό. Αυτό που συμπυκνώνει τον Ελύτη μέχρι της αρχές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είναι η αγάπη του για τη γλώσσα, την ποίηση, τη θάλασσα, το ελληνικό φως και την εκκλησιαστική παράδοση, που παπαπέμπει σημασιολογικά στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη:

Ως εν ουρανίω έαρι ραντισμούς
Μυρίους ακτίνων εκλικμίζουσα
Φαιοπράσινος επεφάνης

Κατά τη μέση περίοδο, ο Ελύτης αφομοιώνοντας περισσότερο τα στοιχεία του υπερρεαλισμού, ενσωματώνει στο έργο του και στοιχεία του σκότους, γίνεται περισσότερο αιρετικός. Δεν είναι πλέον ένας ποιητής του φωτός, αλλά δημιουργεί μια πιο πολύπλοκη σχέση με την ποίηση, προτάσσει περισσότερες ιδέες και αξίες, εμβαθύνει στην ηθική και αναδεικνύει τη Δικαιοσύνη ως μέγιστο αγαθό της κοινωνίας. Είναι η ώρα του Μεγάλου Πολέμου, πράγμα που τον καθιστά πιο συνειδητοποιημένο και πιο σκεπτικό, ενώ παράλληλα του δίνεται η δυνατότητα να εκφράσει με τρόπο έμμεσο, σαφή ωστόσο, την παθιασμένη έγνοια του για την Πατρίδα. Παιχνιδίζει ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, γεννά μυθοπλασίες ως γνήσιος υπερρεαλιστής, προσπαθώντας να αποδράσει από τη σκληρή καθημερινότητα που τον περιβάλλει:

Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ
και μυρσίνη συ δοξαστική
μη παρακαλώ σας μη
λησμονάτε τη χώρα μου!

Αετόμορφα έχει τα ψηλά βουνά
στα ηφαίστεια κλήματα σειρά
και τα σπίτια πιο λευκά
στου γλαυκού το γειτόνεμα!

Τα πικρά μου χέρια με τον κεραυνό
τα γυρίζω πίσω απ' τον καιρό
τους παλιούς μου φίλους καλώ
με φοβέρες και μ' αίματα!

Εδώ εμφανίζεται επίσης, η ροπή του προς τις νέες γραφές και η αγάπη του για τη λεξοπλασία. Δε διστάζει να δημιουργήσει πρωτότυπες, νέες λέξεις, προσωποποιώντας πράγματα και αφηρημένες ιδέες, χρησιμοποιώντας μηχανισμούς μυθογέννεσης. Τα ποιήματά του είναι αποτέλεσμα έντονης εμπειρίας, μιας βιωματικής, δηλαδή, λειτουργίας, και ενός ξεχωριστού χώρου, όπου διαδραματίζεται το περιστατικό:

Τις ιδέες μου όλες ενησιώτισα.

Στην ύστερη φάση του, ο Ελύτης εμφανίζεται περισσότερο μελαγχολικός, βεβαίως πιο ώριμος και ελαφρώς πιο δυσνόητος. Συμπυκνώνει τη σκέψη του για όλα αυτά με τα οποία ο πολυτάραχός εικοστός αιώνας τον έχει στιγματίσει, μέσα σε δοκίμια αλλά και ποιητικές συλλογές:
Αποστολή μου είναι [...]
να φέρω τον κόσμο σε αρμονία με τα όνειρά μου.

Και πράγματι, η παγκόσμια κοινότητα εναρμονίζεται με τον κόσμο του, βραβεύοντας του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1979. Γίνεται, έτσι, ο δεύτερος βραβευμένος μας ποιητής, που ανοίγει τις πόρτες της Ελλάδας στον κόσμο, προβάλλει τον ιδεατό κόσμο της ποίησης μέσα από μια κοσμολογία που υπηρετεί τον ύψιστο πολιτισμό της ανθρώπινης δημιουργίας. Και ενώ υπηρετεί αυτήν την παντοδυναμία της φαντασίας, το αυθαίρετο και τυχαίο στα πλούσια συνδηλωτικά κοιτάσματα του ονείρου, καθίσταται ταυτόχρονα η ποίησή του έμπνευση, που θα οδηγήσει τους ανθρώπους μέσω και της μελοποίησης, στην προσέγγιση της λογοτεχνικής δημιουργίας. Η ποίηση μετουσιώνεται σε κατάκτηση του λαού, είτε εκφράζοντας τους αγώνες και την καθημερινή βιοπάλη του, είτε τραγουδώντας τον έρωτα και τις ανθρώπινες αξίες:

Ο έρωτας
Το αρχιπέλαγος
Ο έρωτας
Το τραγούδι του
Ο έρωτας
Το καράβι του...

Εν κατακλείδι, ο Ελύτης είναι ένας ποιητής της αυτάρκειας. Μέσα του κρύβεται όλη η Ελλάδα, όλα τα στοιχεία εκείνα που λειτουργούν άλλοτε με ρομαντισμό, άλλοτε με απλότητα και άλλοτε με παιχνιώδη υπερρεαλιστική διάθεση, για να υπηρετήσουν την Κόρη της ποίησης. Το υπέρλαμπρο φως του Αιγαίου απλώνεται μελωδικά και ερωτικά πάνω σε στίχους και γλωσσικούς ακροβατισμούς, για να περιγράψει την αθωότητα αλλά και την επαναστατική αγωνία για δικαιοσύνη, ισότητα και συναδέλφωση των λαών, εντέλει για ελευθερία και δημοκρατία. Αυτό που θα πρέπει να μείνει σε μας ως παρακαταθήκη από έναν μεγάλο ποιητή είναι η ανυπόκριτη αγάπη του για τη ζωή. Αυτή τον έπλασε διαχρονικό, αυτή του έδωσε έναν μικρό θρόνο στο πάνθεον της αθανασίας:

Εμπρός λοιπόν. Από σένα η Άνοιξη εξαρτάται
Τάχυνε την αστραπή. Πιάσε το ΠΡΕΠΕΙ
Από το γιώτα και γδάρε το ίσαμε το πι.





Επιλεγμένη βιβλιογραφία:

Οδυσσέας Ελύτης, Η ποίηση, Ίκαρος, Αθήνα 2002

Οδυσσέας Ελύτης, Εν λευκώ, Ίκαρος, Αθήνα 1992

Σεμινάριο 23 ΠΕΦ, Αθήνα 1997

Ο Ελύτης στην εκπαίδευση, πρακτικά τρίτης επιστημονικής συνάντησης, ΙΜΠ, Αθήνα 2002

Νέα Εστία, αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα 1996
Κίμων Φράιερ (μφ. Νάσος Βαγενάς), «Άξιον Εστί το τίμημα. Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη», Κέδρος 1978
Δ.Ν. Μαρωνίτης, «Όροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη», Κέδρος 1980
Mario Vitti, «Οδυσσέας Ελύτης. Κριτική μελέτη», Ερμής, Αθήνα 1984
Αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη, «Γράμματα και Τέχνες», 43-44, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1985
«Αφιέρωμα Οδυσσέας Ελύτης», περιοδικό Χάρτης, Τεύχος 21-23, Αθήνα, Νοέμβριος 1986
Α. Μυκωνίου-Δρυμπέτα, «Ελύτης και σουρρεαλισμός. Η καταγραφή μιας επίδρασης», Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1988
Νίκος Δήμου, «Δοκίμια Ι. Οδυσσέας Ελύτης», Νεφέλη, Αθήνα, 1992
Ηλίας Πετρόπουλος, «Ελύτης, Μόραλης, Τσαρούχης», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1998
Α. Μπελεζίνης, «Ο όψιμος Ελύτης», Ίκαρος, Αθήνα, 1999
Συλλογικό έργο, «Δεκαέξι κείμενα για το Άξιον Εστί», Ίκαρος, Αθήνα, 2001
Παναγιώτης Νούτσος, . "O Eλύτης και η 'πολιτική' της υπερρεαλιστικής γραφής", Θέματα Λογοτεχνίας, αρ. 1 (Nοέμβρ. 1995/ Φεβρ. 1996), 46-52.
Μαρία Χατζηγιακουμή, «Η υπέρβαση της ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004
Οδυσσέας Ελύτης, «Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό», Ύψιλον 2000

ΚΑΛΗΝΥΧΤΑ ΚΥΡ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΕ

Επιμέλεια: ‘Αλκης Παναγιώτου

Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από το θάνατο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του άοκνου εργάτη των ελληνικών γραμμάτων και της ταραγμένης ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Γεννημένος στη Σκιάθο, στα 1851, γιος ιερέα, γαλουχείται σε ένα συντηρητικό περιβάλλον και δημιουργεί τις γλωσσικές δικλείδες στις οποίες θα κινηθεί, που είναι η καθαρεύουσα γλώσσα, εμποτισμένη με βιβλικές και αρχαιοελληνικές αναφορές. Αυτή η γλωσσική ατραπός του δίνει τη δυνατότητα να ακριβολογεί στις περιγραφές του και σε συνάρτηση με τη σκιαθίτικη διάλεκτο να χρωματίζει περήφανα τις ηθογραφικές του περιπλανήσεις.
Το ύφος του, πάντοτε ποιητικό, πλούσιο και με φαντασία, αν και συστηματικά στατικό, δημιουργεί μια χαρακτηριστική ιδιόλεκτο, η οποία συνοδεύει τα γραπτά του και πλημμυρίζει το λόγο του. Τα γραπτά του βρίθουν λυρικών περιγραφών, κατάλοιπο του λογοτεχνικού ρεύματος του Ρομαντισμού, από το οποίο αρχικά επηρεάστηκε. Σε αντιδιαστολή βρίσκεται η ζωή του, όπου λιτοδίαιτος και σχεδόν κουρελής διάγει μοναχικό βίο, γι’ αυτό και θα χαρακτηριστεί κοσμοκαλόγερος της λογοτεχνίας.
Αν και ασχολήθηκε με πολλά είδη του γραπτού λόγου, όπως τη δημοσιογραφία και τη μετάφραση, προκειμένου να βιοποριστεί, ωστόσο αυτό που τον καθιέρωσε και τον ενέταξε στη σφαίρα της διαχρονίας είναι το ηθογραφικό διήγημα. Απόκληρος και αποσυνάγωγος του πνευματικού κόσμου της εποχής του, δεν κατόρθωσε να δει κανένα τυπωμένο βιβλίο του όσο ζούσε, ούτε να γευθεί θετικές κριτικές για το έργο του. Λόγω της γλωσσικής του έκφρασης αποτελούσε κόκκινο πανί για τους δημοτικιστές, ενώ από την άλλη ούτε οι συντηρητικοί κύκλοι επικροτούσαν τα θεματικά του μοτίβα. Ο ίδιος, πάντως, αυτοβιογραφούμενος, αναφέρει: "Το επ’ εμοί, ενόσω ζω, και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν, και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη".
Ο ρόλος που ο Παπαδιαμάντης παραχωρεί στη φύση είναι κυρίαρχος και αλληλένδετος με τον άνθρωπο αλλά και με το θεϊκό στοιχείο. Το τρίπτυχο Θεός- φύση- άνθρωπος είναι οι βασικοί θεματικοί άξονες του έργου του. Όσο ο άνθρωπος επενδύει σε μια διαλεκτική σχέση με τη φύση και όσο ζει σε αρμονία μαζί της, κερδίζει την αθωότητα, την αγνότητα, τη γαλήνη. Η απομάκρυνσή του από αυτήν είναι συνώνυμο της φθοράς και της αλλοτρίωσης. Κατά συνέπεια, η φύση είναι για τον άνθρωπο μονόδρομος, αν επιθυμεί να οδηγηθεί στην κάθαρση και στην ένωση με το Θεό, όπως σαφέστατα υπονοείται από τη φράση που ο ήρωας του διηγήματος «Όνειρο στο κύμα»αναφωνεί: Ω! Ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...
Το θεϊκό στοιχείο είναι πολλαπλώς εμφανιζόμενο στο έργο του διηγηματογράφου, κάτι που ερμηνεύεται τόσο λόγω των καταβολών του όσο και της ιδιοσυγκρασίας του, καθώς βέβαια και της έμφυτης ροπής του προς το μεταφυσικό. Σε καμία περίπτωση δε μπορεί να χαρακτηριστεί ο Παπαδιαμάντης θρησκόληπτος ή τυπολάτρης. Ερμηνεύει το θεϊκό στοιχείο ως έννοια που εδρεύει στην ανθρώπινη ψυχή, την καθοδηγεί και την προστατεύει, χωρίς, ωστόσο, να την παγιδεύει και να την ορίζει. Ο ηθικός άξονας της συνείδησης των ηρώων του, κατά ένα αρχαιοελληνικό πρότυπο, βρίσκεται συχνά σε αντιθετική σχέση προς την ελεύθερη βούληση των χαρακτήρων του, δημιουργώντας τραγικά αδιέξοδα, όπως συγκλονιστικά απεικονίζεται στη Φόνισσα η Φραγκογιαννού.
Κι αν η φύση και ο Θεός πλαισιώνουν το έργο του Παπαδιαμάντη, στο κέντρο του τοποθετείται ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος με τις αδυναμίες, τα πάθη, την αμαρτία και τις ψυχικές του διακυμάνσεις. Κυρίαρχο ρόλο στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων του δίνεται στον ερωτισμό και στη θέαση της γυναικείας παρουσίας. Αν και απαγορευμένος καρπός, ο έρωτας κατακλύζει τα διηγήματά του και εμπνέει τους ήρωές του , παρασύροντάς τους ενίοτε στο θάνατο, κυριολεκτικό ή μεταφορικό.
Ο Παπαδιαμάντης χαρακτηρίστηκε ως πατέρας της ηθογραφίας, καθώς κατόρθωσε να εντάξει στα διηγήματά του τόσο την ελληνική παράδοση, όσο και τα ήθη και τα έθιμα της καθαυτό ρωμαίικης λαϊκής ψυχής. Το έργο του είναι διασπαρμένο από νησιωτικό χρώμα, από την ελληνική ύπαιθρο, αλλά και από απλούς ανθρώπους: «οι περιγραφές του αποτελούν πιστές απεικονίσεις της ζωής και της νοοτροπίας των ανθρώπων του νησιού του», όπως χαρακτηρτιστικά παρατηρεί ο Κ.Θ. Δημαράς. Άλλωστε είναι και ο ίδιος επαρκέστατος γνώστης των όσων περιγράφει, γι’ αυτό και δύναται με θαυμαστή ευχέρεια να διανθίζει τα στοιχεία αυτά με παρατηρήσεις κοινωνικές και ψυχογραφικές.
Στο έργο του ο Παπαδιαμάντης, όπως αυτό αποτιμήθηκε μετά το θάνατό του από νεότερους μελετητές, πλησίασε τον απλό άνθρωπο της υπαίθρου, προσάρμοσε τη θεματολογία του στην λιτή και απλή ζωή της επαρχίας και με μια εκφραστική μοναδικότητα αποτύπωσε την ελληνική ψυχή της εποχής του. Θα τολμούσαμε να αναφέρουμε ότι το έργο του ενέχει τη θέση μιας ιστορικής μαρτυρίας, που πέρα από την αισθητική απόλαυση που παρέχει ακόμα και στο σύγχρονο αναγνώστη, άνοιξε νέους δρόμους στην ελληνική διηγηματογραφία, αποκαλύπτοντας στον πεζό λόγο το δρόμο της αληθινής δημιουργίας, που παραμένει διαχρονική και αθάνατη, αλλά ταυτόχρονα και μοναδικά επίκαιρη, καθώς τοποθετεί στο κέντρο της τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και το Θεό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:


Άπαντα Αλέξ. Παπαδιαμάντη εκδόσεις Δόμος 5 τόμοι, 1992 Αθήνα (επιμέλεια Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος).
Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ., Δαιμόνιο μεσημβρινό • Έντεκα κείμενα για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.Αθήνα, Γρηγόρης, 1978.
Φαρίνου-Μαλαματάρη Γεωργία, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη • 1887-1910. Αθήνα, Κέδρος, 1987.
Παπαδημητρακόπουλος Η.Χ., Επί πτίλων αύρας νυκτερινής • Πέντε κείμενα για τον Παπαδιαμάντη. Αθήνα, Νεφέλη, 1992.
Μουλλάς Παναγιώτης, Α.Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος. Αθήνα, Εστία, 1999.
Η αδιάπτωτη μαγεία• Παπαδιαμάντης 1991 – Ένα αφιέρωμα. Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδρή – Χορν, 1992.
Ασλανίδης Ε.Γ., Το μητρικό στοιχείο στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη • Ψυχαναλυτικό δοκίμιο. Αθήνα: Ράππα, 1988.
Καργάκος Σαράντος, "Ξαναδιαβάζοντας τη "Φόνισσα" : μια νέα κοινωνική και πολιτική θεώρηση του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Gutenberg, 1987, Αθήνα
Εισαγωγή στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη: Επιλογή κριτικών κειμένων", Εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005.
Saunier Guy, "Εωσφόρος και άβυσσος: ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Άγρας, 2001, Αθήνα.
Κεσελόπουλος Ανέστης, "Η λειτουργική παράδοση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη", Εκδ.Πουρναράς, 1994.
Μάτσας Νέστορας, "Αν δεις τον κυρ-Αλέξανδρο η άλλη βιογραφία του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Εστία, 1991, Αθήνα.
Θέμελης Γιώργος, "Ο Παπαδιαμάντης καί ο κόσμος του", Εκδ.Διάττων, 1991, Αθήνα.
Ελύτης Οδυσσέας, "Η μαγεία του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Ύψιλον, 1996, Αθήνα.
Λορεντζάτος, Ζήσιμος: Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης -Α΄. Πενήντα χρόνια ἀπὸ τὸ θάνατό του, Μελέτες, Ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 1994.
Λορεντζάτος, Ζήσιμος: Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης -Β΄, Μελέτες, Ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 1994.
Νέα Εστία30, ετ.ΙΕ΄, Χριστούγεννα 1941, αρ.355.
Διαβάζω 165, 8/4/1987.
Τετράδια ευθύνης 15, 1981 [με τίτλο Μνημόσυνο του Αλεξ. Παπαδιαμάντη• Εβδομήντα χρόνια από την κοίμησή του].

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ

ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΓΙΑΝΝΗΣ Η. ΧΑΡΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΣΤΙΑ, ΑΘΗΝΑ 2010


Eπιμέλεια: Άλκης Παναγιώτου

Ανακαλύπτοντας μια διαφορετική, ίσως λιγότερο γνωστή στο ευρύτερο κοινό, εικόνα του Κούντερα, αυτή του δοκιμιογράφου, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η προσωπική σχέση του συγγραφέα με το κείμενο δημιουργεί μια ευφάνταστη πραγματικότητα, συνώνυμη της μυθοπλαστικής του ικανότητας. Πραγματικά, ο αναγνώστης, μέσα από έναν πλούσιο και μεστό λόγο, έρχεται σε επαφή με ένα ταξίδι στον κόσμο των τεχνών. Η αισθητική του Κούντερα είναι ένα αναπόσπαστο μέρος της ιδιοσυγκρασίας και του βαθύτερου στοχασμού του. Γι’ αυτό εξάλλου καταπιάνεται σε αυτό τον τόμο με θέματα που τον αγγίζουν και τον εμπνέουν, όπως είναι η μουσική, ο κινηματογράφος, η ζωγραφική και αναπόφευκτα η ποίηση και η πεζογραφία. Οι στοχασμοί του, ενσωματώνουν τη βαθιά κουλτούρα του, ενώ αυτή αποκαλύπτεται μέσα από τα γραπτά του είτε συγγράφει κάποιο μυθιστόρημα, όπως έχουμε όλοι γευτεί, είτε μιλά για κάποιο αγαπημένο του θέμα, όπως εκείνος μοναδικά γνωρίζει.
Άλλωστε, η παιδεία του Κούντερα δεν εξαντλείται σε μία αδιάφορη παράθεση σκέψεων ή κριτικών, αλλά παραμένει μία ζωογόνος αφομοίωση των συγχρωτίσεών του με ένα ευρύ φάσμα διανόησης που μεσουράνησε τον αιώνα που μας πέρασε. Ο δυτικός κόσμος πραγματικά παρελαύνει με μία αδιόρατη λατρεία από το μυαλό του και μεταλαμπαδεύεται στους αναγνώστες του, ως ένα απλό και καθημερινό τετ-α-τετ. Επομένως, η συλλογή τόσο ετερόκλιτων δοκιμίων σε αυτόν τον τόμο δεν έχει αφετηρία μία θεωρητική προσέγγιση- άλλωστε δεν είναι κριτικός ο Κούντερα- αλλά ουσιαστικά συμπυκνώνει την αγάπη του για τις μορφές της τέχνης, τα βιώματά του από τις φιλίες και τις συζητήσεις του με όσους τον ενέπνευσαν και του προσέφεραν εφαλτήρια γραφής. Επιπλέον, είναι σαφές ότι η υποκειμενική χροιά που κρύβουν αυτά τα δοκίμια δεν αποτελεί τροχοπέδη, αλλά αντιθέτως προσδίδει έναν προσωπικό χαρακτήρα στην εμβάθυνσή του, ή καλύτερα ακόμα, θα τονίζαμε ότι οι σκέψεις του αποκτούν ταυτότητα και ουσία. Με λιτές και απέριττες προσεγγίσεις, κατορθώνει να συγκεράσει τη διανόηση της Ευρώπης με το δικό του χαρακτηριστικό τρόπο. Εάν ο θεματικός πυρήνας δεν είναι και τόσο εμφανής, ωστόσο ενυπάρχει και είναι, όπως προαναφέρθηκε, η αγάπη του συγγραφέα για την τέχνη. Αλλά, βέβαια, πάντοτε υπάρχει και ο γενέθλιος τόπος που σημάδεψε τον εξόριστο διανοητή, να διατρέχει τα κείμενά του και να αφήνει τα ανεξίτηλα σημάδια του, είτε ως σκέψη, είτε ως νοσταλγία. Η δική του Πράγα, αναδύεται πάντοτε και πανταχού παρούσα, καθώς εξομολογείται τα χρόνια που πέρασαν.
Ενδεικτικά, λοιπόν, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε κάποιες θεματικές ενότητες με τις οποίες καταπιάνεται ο Κούντερα, ώστε να γίνει αντιληπτός ο τρόπος με τον οποίο επεξεργάζεται τη σκέψη του και αποκαλύπτει τις ιδέες του.
Στο λόγο του για τον Μπέικον, αυτό που αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης είναι μια νεωτεριστική άποψη, όπου ο Μπέκετ, ο Πικάσο και ο εν λόγω ζωγράφος αλληλοσυμπληρώνουν μια εντελώς διαφορετική θέαση του κόσμου. Με πρωταγωνιστή, βέβαια, τον Μπέικον, ο Κούντερα επιθυμεί να διαγνώσει την παραμόρφωση της ύπαρξης και να προσδώσει στους πίνακες του εικαστικού αυτήν την περιθαύμαστη κατάπληξη που αισθανόμαστε όταν αγγίζουμε τα όρια της ζωής.
Στον Σελίν, πάλι, ο Κούντερα ανακαλύπτει έναν ψυχρά ρεαλιστή συγγραφέα. Ο κυνισμός υφέρπει στα μυθιστορήματά του, όχι ως απόηχος μιας ιδεολογικής προσέγγισης, αλλά ως ένα καθαρά ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Παρόλα αυτά, όμως, το βαθιά ανθρωπιστικό ιδεώδες του, όπως αυτό όμως ενυπάρχει στα γραπτά του και όχι στα προσωπικά του «πιστεύω», καθώς γνωρίζουμε όλοι την ιδεολογική του αφετηρία, είναι παρόν, προκειμένου να προσφέρει στον αναγνώστη ένα μνημειώδες έργο.
Από την άλλη πλευρά, όταν προσεγγίζει τη σύγχρονη αμερικανική λογοτεχνία, ο Κούντερα αποδίδει ένα σαφές προβάδισμα στον Ροθ, που γνωρίζει και γεύεται με έναν αξιομνημόνευτο τρόπο την τέχνη της γραφής σε όλο της το μεγαλείο, είτε αυτή είναι περισσότερο συντηρητική, είτε είναι μοντερνιστική. Ενώνει το χθες με το σήμερα και δημιουργεί το σύγχρονο ιστορικό μυθιστόρημα της αμερικανικής πραγματικότητας. Εντύπωση, βέβαια, δημιουργεί στον Κούντερα η έλλειψη ηρώων με απογόνους, αλλά ταυτόχρονα το εξηγεί, καθώς η τέχνη υποσυνείδητα ή ενσυνείδητα απεχθάνεται το μετά, θέλει να σφραγίζει τις πόρτες του αύριο και να ολοκληρώνει μέσα σε μία μονοπρόσωπη διάσταση το γίγνεσθαι της πλοκής. Με άλλα λόγια, οι ήρωες δεν τεκνοποιούν γιατί εξ ορισμού αποτελούν την αρχή και το τέλος της ιστορίας.
Κάπου εκεί ανάμεσα, ταξιδεύει μέχρι την Πράγα για να αποτίσει φόρο τιμής σε δύο ποιητές της, την Βέρα Λινχάρτοβα και τον Όσκαρ Μιλόζ, που κατά τον Κούντερα υπήρξαν ποιητές με δράση και ουσία, αλλά δεν αναγνωρίστηκαν από τους σύγχρονούς τους κριτικούς.
Ο διάλογος της τέχνης συνεχίζει την πορεία του με τη μουσική του Μπετόβεν, όπου ο Κούντερα ανακαλύπτει το όνειρο μιας καθολικής κληρονομιάς. Ενώ, αντίθετα, ο Ιάννης Ξενάκης αποτελεί γι’ αυτόν την άρνηση και το αντιθετικό πνεύμα που συμπληρώνει τον μουσικό κόσμο του.
Ταξιδεύοντας, παράλληλα, μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας, με μια απαράμιλλη φαντασία, ο κόσμος των υπερρεαλιστών βρίσκει έναν άξιο υποστηρικτή στην κινηματογραφική τέχνη του Φελλίνι. Με ονειροπόλο βλέμμα και ενάργεια, αποκαλύπτει το σύγχρονο κόσμο και δίνει μια άλλη διάσταση της «φωτογραφίας εν κινήσει». Ο Κούντερα τονίζει ιδιαίτερα την αξία του Φελλίνι, γιατί φαίνεται να εμπνέεται από τα έργα του και να αντιλαμβάνεται με την ίδια οπτική γωνία τους ήρωές του.
Εν τέλει ο Κούντερα, μέσα από έναν αλλοτινό κόσμο, και λόγω ηλικίας και λόγω ιδιοσυγκρασίας, επικοινωνεί με τους αναγνώστες του όχι τόσο για να κομίσει νέες ιδέες ή καινοτόμες προσεγγίσεις, αλλά για να εναποθέσει την κοφτερή ματιά με την οποία διακρίνει τον δυτικό πολιτισμό. Δεν μπορούμε να επιζητούμε από τον Κούντερα νεωτερισμούς, ούτε βέβαια να τον μεμφόμαστε για συντηρητισμό, καθώς είναι διεγνωσμένη η ταυτότητα και ο τρόπος σκέψης του. Αυτό που θα πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι με έναν εξαιρετικό τρόπο και άρα λογοτεχνικό, αγγίζει τις ευαίσθητες χορδές της δυτικής κουλτούρας και καταθέτει με καθαρότητα και σαφήνεια την προσωπική του σφραγίδα. Άλλωστε ξέρει καλύτερα από τον καθένα πόσο αβάσταχτη ελαφρότητα κρύβει το είναι μας και τι πραγματικά είμαστε.
Δε θα ήθελα επουδενί να απεμπολήσω την ευκαιρία να μιλήσω και για τον μεταφραστή του έργου. Ο Γιάννης Χάρης σηματοδοτεί για τον Κούντερα μια γλωσσική αναγέννηση για τα ελληνικά δεδομένα, όπου με τον πιο απλό και ευκρινή τρόπο κατορθώνει να καταστήσει τον Τσέχο συγγραφέα οικείο στον αναγνώστη. Θα τολμούσα να πω ότι είναι το ελληνικό alter ego του Κούντερα, αφού μπορεί και δημιουργεί κείμενα τόσο γλαφυρά, τόσο συμπαγή και τόσο έξυπνα με μια ρέουσα, άψογη γραφή, ενώ παράλληλα αξιοποιεί στο μέγιστο το οποιοδήποτε παιχνίδισμα που ο συγγραφέας προβάλλει, ώστε να γίνεται ο λόγος- είτε μυθιστορηματικός, είτε δοκιμιακός- ένα ευχάριστο και απολαυστικό ανάγνωσμα.

MARK TWAIN

«Δεν θέλω καμία από τις στατιστικές σας. Τις χρησιμοποίησα όλες για να ανάψω την πίπα μου. Μισώ το σινάφι σας. Συνέχεια προσπαθείτε να αποδείξετε πόσο βλάπτεται η υγεία του ανθρώπου, πόσο πολύ παρεμποδίζεται η διανοητική του λειτουργία και πόσα δολάρια ξοδεύει κατά τη διάρκεια των 92 χρόνων της ζωής του στην απόλαυση της μοιραίας συνήθειας του καπνίσματος, αλλά και στην εξίσου μοιραία απόλαυση του καφέ και του μπιλιάρδου και κανενός ποτηριού κρασί μαζί με ένα ωραίο δείπνο Kαι ποτέ δεν προσπαθήσατε να ανακαλύψετε πόση παρηγοριά, χαλάρωση και απόλαυση αντλεί κατά τη διάρκεια της ζωής του ένας άνθρωπος από το τσιγάρο (όλα αυτά αξίζουν δέκα φορές τα λεφτά που θα εξοικονομούσε αν δεν κάπνιζε), ποτέ δεν μπήκατε στον κόπο να υπολογίσετε το φρικτό κόστος της απώλειας της ευτυχίας μιας ζωής χωρίς κάπνισμα. Φυσικά και μπορείτε να εξοικονομήσετε κάποια χρήματα αρνούμενοι για πενήντα χρόνια να υποκύψετε σε όλες αυτές τις μικρές ακόλαστες απολαύσεις. Αλλά τι θα τα κάνετε; Πού θα τα ξοδέψετε;

Τα χρήματα δεν μπορούν να σώσουν την απειροελάχιστη ψυχούλα σας.

Τώρα που σας τα είπα, τα μάθατε πια όλα αυτά. Ετσι δεν είναι; Για ποιο λόγο τότε θέλετε να ζήσετε ισχνοί και μαραμένοι μέχρι τα βαθιά σας γεράματα; Για ποιο λόγο μαζεύετε χρήματα, αφού σας είναι τελείως άχρηστα; Εν ολίγοις, γιατί δεν πάτε να πεθάνετε κάπου αλλού, αντί να προσπαθείτε με τις μοχθηρές σας “ηθικές στατιστικές” να πείσετε τους ανθρώπους να γίνουν το ίδιο στεγνοί και αγέλαστοι με εσάς;»