Επιμέλεια: Άλκης Παναγιώτου
Ο χρόνος που μας πέρασε ήταν αφιερωμένος
και στον Στρατή Τσίρκα, λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα. Γεννήθηκε
και ξεκίνησε τις σπουδές του στο Κάιρο, ενώ εργάστηκε και στην Εθνική Τράπεζα
της Αιγύπτου για κάποιο διάστημα. Γενικότερα, η κοσμοπολίτικη αύρα των
Αιγυπτιωτών, του έδωσε την ώθηση να γνωριστεί με αρκετούς συγγραφείς και
εργάτες του πνεύματος της εποχής, να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να αποκτήσει
ευρύτερη παιδεία, που τον καθιέρωσε στο λογοτεχνικό περίγυρο. Χαρακτηριστικό
είναι ότι συναντά μεγάλα ονόματα της δυτικής διανόησης, όπως οι Μπέρτολντ
Μπρεχτ, Λουί Αραγκόν, Πάμπλο Νερούντα και άλλοι. Την εποχή που εξορίζεται η
ελληνική κυβέρνηση στο Κάιρο, έρχεται σε επαφή με το Γιώργο Σεφέρη και τον
ελληνικό κύκλο των λογοτεχνών. Από το 1963 και μετά εγκαθίσταται στην Αθήνα,
μέχρι το θάνατό του. Ξεκινά τη σταδιοδρομία του στο χώρο του πνεύματος
ενταγμένος συνειδητά στο κομμουνιστικό κόμμα της Αιγύπτου και αναπτύσσοντας
έντονη πολιτική δράση κατά τα χρόνια του Μεσοπολέμου. Ξεκινά ως ποιητής, εκδίδοντας
τη συλλογή Φελλάχοι, σε παραδοσιακή μορφή. Συνεχίζει και με άλλες συλλογές, σε ελεύθερο
στίχο, όμως πάντα προσηλωμένος στο κοινωνικό και πολιτικό του φρόνημα και
όραμα. Αργότερα, θα γράψει κάποια διηγήματα, τα οποία θα συμπυκνώσουν την
πολιτική του δράση και θα είναι τα μανιφέστα του προς την αιγυπτιακή εξουσία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Νουρεντίν
Μπόμπα. Στο συγκεκριμένο, όπως και σε άλλα διηγήματα της εποχής, ο Τσίρκας
διοχετεύει το αγωνιστικό βίωμά του, μέσω
των ηρώων του, προσπαθώντας να ισορροπήσει μεταξύ φανταστικού και ρεαλιστικού
στοιχείου. Η ποιητική του διάθεση δεν τον εγκαταλείπει ούτε στα πεζά του
κείμενα, καθώς αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα ποιητικής πρόζας.
Χρησιμοποιώντας πολλές τεχνικές, δεν αποκρυσταλλώνει μια συγκεκριμένη νοοτροπία
γραφής, γιατί αυτό που τον απασχολεί είναι το περιεχόμενο και πώς θα μεταδώσει
στους αναγνώστες του τις ιδεοπολιτικές του πεποιθήσεις.
Όμως το πιο φιλόδοξο και μεγαλόπνοο έργο
του, υπήρξε η τριλογία των Ακυβέρνητων
Πολιτειών. Μέσα από αυτή την επική σύνθεση, αναπλάθει τις ιστορίες των
ηρώων που πολέμησαν στη Μέση Ανατολή και αγωνίστηκαν στο Δεύτερο Παγκόσμιο
Πόλεμο. Οι περιγραφές του σε αυτά τα κείμενα είναι υπόδειγμα επικής αφήγησης,
μοναδικού πάθους, έντασης και ρυθμού, ενώ ταυτόχρονα αποπνέουν αισθησιασμό και
ερωτική διάθεση. Η αβεβαιότητα και ο προβληματισμός των ηρώων του αποκαλύπτουν
μια βαθιά βιωματική γραφή, βασισμένη σε ρεαλιστικά πρότυπα και σε ιστορικά
δομημένο λόγο. Το πρώτο μέρος της τριλογίας, Η Λέσχη, περισσότερο μοντερνιστικό, φέρνει το συγγραφέα αντιμέτωπο
με τις πολυεπίπεδες και πολυπρόσωπες γραφές, όπως τις έχει ενστερνιστεί από τις
επαφές του με τη δυτική διανόηση. Αυτή ακριβώς η επιλογή του, αποτέλεσε σημείο
τριβής με την κριτική της εποχής. Ταυτόχρονα το θεματολόγιό του ενόχλησε και την Αριστερά. Ως
συνέπεια, βεβαίως, επήλθε η διαγραφή του από την επίσημη κομμουνιστική οργάνωση
της Ελλάδας. Οι αρνητικές αυτές τοποθετήσεις επηρέασαν βαθύτατα τον συγγραφέα,
γι’ αυτό και στους δύο άλλους τόμους της τριλογίας, Αριάγνη και Η Νυχτερίδα, γίνεται περισσότερο
συντηρητικός στη γραφή του, λιγότερο προκλητικός, ενώ επικεντρώνεται σε
επικοδραματικές περιγραφές, που γίνονται ευρύτερα αποδεκτές.
Στη δεκαετία του ’70 επιχειρεί να
συγγράψει μια καινούρια τριλογία, για τα γεγονότα της δικτατορίας, τα οποία
εξίσου το σημάδεψαν και του έδωσαν ένα μεστό υλικό συγγραφής. Ξεκινά με τη Χαμένη Άνοιξη, αλλά δυστυχώς, δεν
προλαβαίνει να συνεχίσει. Σε αυτό, όμως, το έργο, που παρουσιάζει τα Ιουλιανά
του ’65, αντιλαμβάνεται κανείς την αγάπη του για έναν καινούριο κόσμο, ένα
όραμα που τον συνόδευε άλλωστε σε
ολόκληρη τη ζωή του, εκπεφρασμένο αυτή τη φορά με ωριμότητα και στοχαστική
διάθεση. Διακρίνουμε έναν άνθρωπο που έχει αποστασιοποιηθεί από πολιτικά πάθη,
αλλά νιώθει ακόμα ενεργός και ταυτόχρονα έτοιμος να μιλήσει για όλα, για
πρόσωπα και καταστάσεις, χωρίς φτιασιδώματα και προσωπίδες. Αποκαλύπτεται, θα
λέγαμε ένας συγγραφέας ανθρώπινος, με πλούσιο συναισθηματικό κόσμο, αλλά και
έντονο πολιτικό και κοινωνικό προφίλ.
Πέρα, βεβαίως, από τη λογοτεχνική του
παρουσία, υπήρξε και ένας σημαντικότατος δοκιμιογράφος, αφήνοντας πίσω του
αξιόλογες μελέτες για τον Καβάφη και άλλους λογοτέχνες. Θα γράψει το έργο Ο Καβάφης και η Εποχή του και θα
βραβευθεί γι’ αυτό με Κρατικό Βραβείο. Όμως, το έργο που στιγμάτισε και ενέπνευσε
τις νεότερες κριτικές για το μεγάλο Αλεξανδρινό ποιητή είναι Ο Πολιτικός Καβάφης. Σε αυτό το πόνημα
κατόρθωσε και να συγκεράσει την κοσμοθεωρία του και να αποκαλύψει νέες οπτικές
ερμηνείας του ποιητή. Ταυτόχρονα,
προκάλεσε, βέβαια, ενδιαφέρουσες, αν και οξύτατες, συζητήσεις και
αντιπαραθέσεις με τον Τίτο Μάλανο, κριτικό και συμπατριώτη του Αλεξανδρινού
ποιητή.
Το έργο του Αιγυπτιώτη συγγραφέα υπήρξε
βαθύτατα πολιτικό, χωρίς όμως να φτάνουμε στο σημείο να το ονομάζουμε
στρατευμένο, καθώς η διαλεκτική του σχέση με την Αριστερά εκφράστηκε ως μια
αγωνιστική προσπάθεια για μια σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά και με την έντονη
διάθεση για αυτοκριτική και αναθεωρητικές δομές. Η φαντασία και το υπερβατικό
στοιχείο με δημιουργικό τρόπο παρεισφρέουν σε ρεαλιστικά μοτίβα, παρέχοντας
έτσι μια ποιητικότροπη υβριδική μορφή γραφής. Παράλληλα, αφήνει ανοιχτή την
πόρτα και αφομοιώνει σύγχρονά του ρεύματα. Εξάλλου, η νεανική του θητεία στο
πλάι Ευρωπαίων διανοητών του δίνει τα εχέγγυα να εκφραστεί με δραματικότητα,
αυθεντικό ρεαλισμό, αλλά εμποτισμένο σε νατουραλιστικές εκφάνσεις. Ο ψυχισμός
των ηρώων του είναι αυτός που προβάλλεται κυρίως, τόσο για να εντείνει ο
συγγραφέας την αληθοφάνεια, όσο και για να αποτελέσει το εργαλείο διάδοσης των
πολιτικών και κοινωνικών του φρονημάτων. Θα μείνει σε μας το έργο του
παρακαταθήκη, τόσο γιατί εξιστορεί πραγματικές συνθήκες ζωής ενός βίαιου και
σκληρού αιώνα, αλλά και γιατί αποκτά διαχρονική αξία, λόγω των ιδεών και
οραμάτων του για έναν καλύτερο κόσμο, πιο δίκαιο, πιο ανθρώπινο.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Βιβλία και άρθρα.
-
Αθανασόπουλος Βαγγέλης, Η πολιτική διάσταση της «μυθικής μεθόδου». Στράτης
Μυριβήλης - Στράτης Τσίρκας, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990.
- Αργυρίου Αλεξ., «Στρατής Τσίρκας», Η μεταπολεμική πεζογραφία. Από τον
πόλεμο του ’40 ως τη δικτατορία του 1967, Σοκόλης, Αθήνα 1988, σσ. 290-377.
- Γουνελάς Χ.- Δ., Η Τριλογία του Τσίρκα. Δοκίμιο στον δυτικό μαρξισμό,
Τυπωθήτω, Αθήνα 2002.
- Ζήρας Αλέξης, «Τσίρκας Στρατής», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική
Αθηνών, Αθήνα 1988.
- Κούρτοβικ Δημοσθένης, «Στρατής Τσίρκας», Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς.
Ένας κριτικός οδηγός, Πατάκης, Αθήνα 1995, σσ. 237-240.
- Παπαθεοδώρου Γιάννης, «Διανόηση και κομματική στράτευση. Ο Μάνος Σιμωνίδης
στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα», Νέα Εστία, τχ.
1743/2002, σσ. 367-386.
- Πεχλιβάνος Μίλτος, Από τη Λέσχη στις Ακυβέρνητες Πολιτείες.
Η στίξη της ανάγνωσης, Πόλις, Αθήνα 2008.
- Πολίτη Τζίνα, «Το σώμα ως αποικία: Πράξη και φαντασίωση στις Ακυβέρνητες
Πολιτείες του Τσίρκα και στο Αλεξανδρινό Κουαρτέτο του Ντάρρελλ», Η
ανεξακρίβωτη σκηνή, Άγρα, Αθήνα 2001, σσ. 169-190.
- Προκοπάκη Χρύσα (επιμ.), Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα και η
κριτική 1960-1966, Κέδρος, Αθήνα 1980.
- Προκοπάκη Χρύσα, Στα ίχνη του Στρατή Τσίρκα. Σχεδίασμα χρονολογίου,
Κέδρος, Αθήνα 1985.
- Ραυτόπουλος Δημήτρης, «Το δράμα του διανοούμενου στις Ακυβέρνητες
Πολιτείες», Ελευθεροτυπία/Βιβλιοθήκη, 8/12/2000, σσ. 18-19.
- Ραυτόπουλος Δημήτρης, «Ο Στρατής Τσίρκας εν φαντασία και λόγω», στο Η
γραφή και ο καθρέφτης. Λογοτεχνία και Κριτική, επιμ. Μισέλ Φάις, Πόλις,
Αθήνα 2002, σσ. 211-231.
- Σταυρίδη-Πατρικίου Ρένα, «Ο πολιτικός Καβάφης κι ο πολιτικός Τσίρκας», Η
Λέξη, τχ. 136/1996, σσ. 779-786.
- Χαραλαμπίδου Νάτια, «Η ειρωνία στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή
Τσίρκα», Διαβάζω, τχ. 171/1987, σσ. 42-55.
-Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας Πατάκης, Αθήνα 2008
Όταν το 1990 κυκλοφορούσε για πρώτη φορά «ο Μέγας
Ανατολικός», θα δημιουργούσε τόσο ντόρο και αντικρουόμενες σκέψεις στους
κριτικούς, που πιστεύω ότι ο συγγραφέας καλώς έπραξε και δεν το δημοσίευσε εν
ζωή, για ν’αποφύγει αυτόν τον ορυμαγδό επιθέσεων. Οι συντελεστές της έκδοσης
όμως ήταν βέβαιοι ότι αυτό το μνημειώδες και εκτενέστατο έργο της νεοελληνικής
γραμματείας θα μείνει στην ιστορία. Θα παραμένει εδώ για να προκαλεί, να
καλλιεργεί συζητήσεις και αντιπαραθέσεις και για να υπενθυμίζει σε όλους ότι η
αξία ενός έργου δεν συμβαδίζει με την εκάστοτε ηθική, αλλά καθιερώνεται και
αποκτά διαχρονικότητα βάσει της δικής του λογοτεχνικής αξίας και ηθικής. Με
άλλα λόγια είτε το θεωρήσει κάποιος πορνογράφημα ή το καλύτερο λογοτεχνικό
κείμενο που γράφτηκε ποτέ, αυτό το γραπτό θα συνοδεύει πάντοτε τη λογοτεχνική
ιστορία του τόπου και θα υπενθιμίζει σε όλους την επιθυμία του συγγραφέα. Ν’
αφήσει μία πολιτική και ερωτική ουτοπία καταγεγραμμένη για ν’ αποτυπώσει
ολόκληρη την κοσμοθεωρία του. Ένιωθε την ανάγκη να απελευθερώσει όλες τις
καταπιεσμένες δυνάμεις του, να γράψει κάθε ερωτική ανάγκη του ανθρώπου, όπως
πρόσταζε το υπουνείδητό του και το κίνημα του υπερρεαλισμού που πρέσβευε.
Εικοσιπέντε χρόνια συγγραφής για ένα τολμηρό ανάγνωσμα που κατάφερε να
συγκεράσει όλα τα πάθη της ανθρώπινης
ψυχής και του νου και ν’αφουγρασθεί διακειμενικά όλον τον εικοστό αιώνα. Αυτές
οι σκέψεις, νομίζω, βοήθησαν τον καθηγητή Γ. Γιατρομανωλάκη ν’ ασχοληθεί με την
ανθολόγησή του έργου αυτού και την έκδοσή του σε μια συνοπτικότερη μορφή μιας
και μ’ αυτό τον τρόπο πετυχαίνεται η εκ νέου συνοχή του κειμένου, αλλά
ταυτόχρονα και η εντονότερη αίσθηση της πλοκής του. Με το καράβι «Ανατολικός» ταξιδεύει το χθες, το σήμερα και
το αύριο της ανθρώπινης παρουσίας, όπως το συνέλαβε και το εξέφρασε ένας
υπαρξιστής ψυχαναλυτής, συγγραφέας και ποιητής. Τίποτα παραπάνω, τίποτε
λιγότερο.
