Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005): «Ο ποιητής της Ήττας»

Επιμέλεια: Άλκης Παναγιώτου

Με αφορμή τα 10 χρόνια από τον θάνατο του Μανόλη Αναγνωστάκη και 90 χρόνων από τη γέννησή του, θα θέλαμε να αναφερθούμε στον μεγάλο ποιητή της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς που σημάδεψε με το έργο του τις νεότερες γενιές λογοτεχνών, αλλά εξέφρασε παράλληλα και μια συνολική εικόνα της αριστερής ιδεολογίας. Βαθύτατα πολιτικός στοχαστής, μέσα από τα έργα του –ποιητικά και πεζά- «μίλησε» για την ποίηση της ήττας, για τα οράματα που χάθηκαν ή δεν υιοθετήθηκαν από την κοινωνία, για έναν κόσμο που όχι μόνο δεν έχτισε ένα καλύτερο αύριο, αλλά απογοήτευσε βαθύτατα όσους αγωνίστηκαν γι’ αυτό. Κι ο Αναγνωστάκης θέλησε με τον σαφή και περιεκτικό του λόγο, με τη λεπτή καβαφική του ειρωνεία να υποσκάψει τη νεοελληνική αντίληψη, να φωτίσει τα κακώς εννοούμενα ήθη της αριστεράς, αλλά και του ευρύτερου πολιτικού χώρου και ταυτόχρονα να «συνομιλήσει» με τον θάνατο, ο οποίος κατέχει εξέχουσα θέση στο έργο του.

Ήρθες όταν εγώ...

Ήρθες όταν εγώ δεν σε περίμενα. Σαν κάθε νύχτα Καίοντας την ανάμνηση πικρών θανάτων Ανημποριά των γηρατειών, τρόμος της γέννησης, Σε τρώγλες σκοτεινές, στην αγκύλη της ηδονής Πέρα απ’ τους άδειους κάμπους των αποσπασμάτων Ήρθες όταν εγώ δεν σε περίμενα. Α πώς θα ζούσες Εσύ κι εγώ μια τέτοιαν εποχή Σάπιο φορτίο στ’ αμπάρι ενός Μεθυσμένου καραβιού που πέθαναν όλοι Βουλιάζοντας με χίλιες τρύπες στα κορμιά μας …

Όμως, ο Αναγνωστάκης δεν ήταν μόνον αυτό, ο ίδιος αναφερόμενος στο έργο του, τονίζει ότι είναι συνάμα ένας ερωτικός ποιητής, ένας εκφραστής της ανθρώπινης δύναμης, που βέβαια λόγω των έντονων περιόδων τις οποίες έζησε δεν θα μπορούσε να μη συμπεριλάβει στα έργα του. Όλα όσα τον κατατρέχουν και τον ανησυχούν, με μια «λυγμική» αντίληψη ο Αναγνωστάκης τα εκθέτει στα ποιήματά του, αντιπαρατίθεται με τον αναγνώστη και του εξομολογείται, τα όσα βαθιά έχουν εντυπωθεί ως βιώματα στην ύπαρξή του. 

Θά ’ρθει μια μέρα...

Θά ’ρθει μια μέρα που δε θα ’χουμε πια τί να πούμε Θα καθόμαστε απέναντι και θα κοιταζόμαστε στα μάτια Η σιωπή μου θα λέει: Πόσο είσαι όμορφη, μα δε βρίσκω άλλο τρόπο να σ’ το πω Θα ταξιδέψουμε κάπου, έτσι από ανία ή για να πούμε πως κι εμείς ταξιδέψαμε…

Ο Αναγνωστάκης, περισσότερο από όλα, είναι ένας «ευθυμογράφος» που με το σαρκαστικό και αυτοσαρκαστικό του λόγο στοχεύει στην οξύνοια του αναγνώστη του, στο νεύμα συγκατάβασής του για όσα αναθυμάται ή για όσα έπαθε και παράλληλα είναι ο ποιητής που τολμά να στοχάζεται αιρετικά, με πάθος και σύνεση για αυτά που πιστεύει.

Τα ποιήματα που ο Μανόλης Αναγνωστάκης άφησε πίσω του δημοσιευμένα είναι 88 και γράφτηκαν από το 1941 έως το 1971. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1986) και το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (2002), ενώ αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο Μανώλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Ιατρική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και μετεκπαιδεύτηκε στην Ακτινολογία στη Βιέννη. Εργάστηκε ως γιατρός στη Θεσσαλονίκη και από τα τέλη του 1978 έζησε και εργάστηκε στην Αθήνα. Πολιτικά στρατευμένος από νεαρή ηλικία στο χώρο της ανανεωτικής αριστεράς, υπήρξε αρχισυντάκτης του φοιτητικού περιοδικού Ξεκίνημα (1944), πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου καταδικάστηκε από το στρατοδικείο σε θάνατο για την παράνομη πολιτική του δράση (1949). Το 1945 πραγματοποίησε την πρώτη επίσημη εμφάνισή του στο χώρο των γραμμάτων με την ποιητική συλλογή Εποχές. Από το 1979 που κυκλοφόρησε ο συγκεντρωτικός τόμος των ποιημάτων του, και από το 1983 που κυκλοφόρησε ιδιωτικά το αυτοβιογραφικό σχόλιο «Y.Γ.» δεν υπήρξε καμία δημόσια παρέμβασή του.

Μετά τη συγκεκριμένη αυτή χρονική περίοδο, ο ίδιος προτάσσει τη σιωπή του με αυτά τα χαρακτηριστικά λόγια:

«Στο αλλοιωμένο τοπίο της εποχής μας δεν θα ξαναγράψω, γιατί το έργο μου το ολοκλήρωσα. Επιλέγω τη σιωπή». Η ποίηση είναι έργο της νεότητας. Χρειάζεται ενθουσιασμό, αυταπάτες, ψευδαισθήσεις. Αυτά τα έχουν οι νέοι. Όσο μεγαλώνεις, κατέχεις καλύτερα τα μέσα σου. Γίνεσαι τεχνίτης, αλλά ένα ποίημα δεν χρειάζεται να είναι τέλειο για να είναι καλό».

Μπορεί εν τέλει, ο Μανόλης Αναγνωστάκης να μένει χαραγμένος στη μνήμη μας ως ένας ποιητής της Αριστεράς, όμως στην ουσία ήταν και είναι μέσα από το έργο του, ο κριτικός στοχαστής του σύγχρονου κόσμου. Ο «καβαφικός» τρόπος του με το ειρωνικό «νυστέρι» του χαράζει τον ανθρώπινο νου και ρίχνει ένα διαφορετικό, διαχρονικό βλέμμα στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι του ανθρώπου. Μέσα από τα ποιήματά του -που πολλά έχουν μελοποιηθεί- τα πεζά του κριτικά δοκίμια, αλλά και τα άρθρα του άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του, φανερώνοντας τη στάση ζωής του αλλά και το βλέμμα προς εκείνους που δεν ακολούθησαν τον ίδιο δρόμο, ακόμη και προς τους Επιγόνους, αυτούς που «Λιθοβολούν τους ξένους» και «θύουν σ’ ομοιώματα».

Σκυφτοί περάσανε… 

Σκυφτοί περάσανε και φύγανε, δειλοί, μ’ έναν ίσκιο στα μάτια Ούτε ένα μαντίλι ανεμίσανε -ξέραμε το χαιρετισμό τους- Η σκόνη μπήκε στα σπίτια μας από τα πέταλα των αλόγων Φτάνουνε τόσο μικρές οι εποχές που δεν έχουν τον καιρό να φωτίσουν τη σιωπή μας…

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης και οι περισσότεροι από τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς μοιράζονται έναν αγωνιώδη μόχθο για το νόημα της ίδιας τους της ύπαρξης και αυτό κατ’ ουσία είναι η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη, από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο.

Ἐπίλογος

Κι ὄχι αὐταπάτες προπαντός.

Τὸ πολὺ πολὺ νὰ τοὺς ἐκλάβεις σὰ δυὸ θαμποὺς

προβολεῖς μὲς στὴν ὁμίχλη

Σὰν ἕνα δελτάριο σὲ φίλους ποὺ λείπουν

μὲ τὴ μοναδικὴ λέξη: ζῶ.

«Γιατὶ» ὅπως πολὺ σωστὰ εἶπε κάποτε κι ὁ φίλος μου ὁ Τίτος,

«κανένας στίχος σήμερα δὲν κινητοποιεῖ τὶς μᾶζες

κανένας στίχος σήμερα δὲν ἀνατρέπει καθεστῶτα.»

Ἔστω.

Ἀνάπηρος, δεῖξε τὰ χέρια σου. Κρῖνε γιὰ νὰ κριθεῖς.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

·        Αφιέρωμα στο περιοδικό Αντί, περίοδος β’, τεύχος 846, 1 Ιουλίου 2005.

·        Ο Στόχος και η Σιωπή Εισαγωγή στην ποίηση του Μ. Αναγνωστάκη, Vincenzo Orsina, Νεφέλη, Αθήνα 1995.

·        Ο Χρόνος Ο Λόγος Η ποιητική δοκιμασία του Μανόλη Αναγνωστάκη· μια οπτική, Άννα Τζούμα, Νεφέλη, Αθήνα 1982.

·        Μανόλης Αναγνωστάκης Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης, Γιάννης Πιπίνης, Σόκολης, Αθήνα 1999.

·        Τρία κείμενα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, Παν. Μουλλάς, στιγμή, Αθήνα 1998.

·        Μανόλης Αναγνωστάκης Αφιέρωμα, περ. Εντευκτήριο, τχ.71, Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος 2005.

·        Μανόλης Αναγνωστάκης, περ. η λέξη, τχ.186, Αθήνα Οκτ.-Δεκ.2005.

·        Μανόλης Αναγνωστάκης – Ντίνος Χριστιανόπουλος Πέραν των Ανομοιοτήτων, Δημήτρης Κόκορης, περ. Αντί, τχ.775, 2002.

·        Το Υ.Γ. του Μανόλη Αναγνωστάκη Η ποίηση έξω από τη σελίδα, Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, περιοδ. Γράμματα και Τέχνες Ιανουάριος 1984.

·        Πολιτική και ποίηση, Δ.Ν.Μαρωνίτης, Εφημερίδα Το ΒΗΜΑ, Αθήνα 3/7/2005.

·        Παναγώτης Νούτσος, «O M. Aναγνωστάκης αυτοβιογραφούμενος», O Πολίτης, αρ. 50 (27-3-1998), 43-46.

·        Για τον Αναγνωστάκη: Κριτικά κείμενα, Συλλογικό, Κριτ.-Ανθολ. Νάσος Βαγενάς, Επιμ. Σάββας Παύλου, εκδ. Αιγαίον, Λευκωσία, 1996, σσ. 309

·        Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, λήμμα Ανανγνωστάκης σελ. 90-9, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2011.