Μ. Καραγάτσης (1908- 1960)

Eπιμέλεια: Άλκης Παναγιώτου


Φέτος συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από το θάνατο του Μ.Καραγάτση, κατά κόσμον Δημήτρη Ροδόπουλου. Η έντονη προσωπικότητά του, καθώς και το επιβλητικό του έργο υπήρξαν η αφορμή για πολλές συζητήσεις, σκέψεις και θεωρήσεις από φιλολόγους και κριτικούς της λογοτεχνίας. Η σημαντικότερη, όμως, κατά την ταπεινή μας άποψη, απόδειξη ότι ήταν αδιαμφισβήτητα ένας από τους κυριότερους εκφραστές της γενιάς του ’30 είναι το γεγονός, ότι μισό αιώνα μετά το θάνατό του δεν έχει καταλαγιάσει ακόμα ο θόρυβος, που προκάλεσε η ζωή και το έργο του.
Μαρτυρίες που φθάνουν σ’ εμάς τους νεότερους αναφορικά με την πολυτάραχη ζωή του είναι όντως ενδιαφέρουσες και φορτισμένες με μια απόκοσμη ατμόσφαιρα μυστηρίου. Απ’ όσο μπορούμε να συμπεράνουμε, ο άνθρωπος αυτός ζούσε για να διαβάζει, να γράφει και να δημοσιεύει κείμενα. Η προσωπική του ζωή, πολυδιάστατη και αλλοπρόσαλλη, ο οργισμένος χαρακτήρας αλλά και το αστείρευτο ταμπεραμέντο του μονοπωλούσαν καθοριστικά και εγωκεντρικά τις σκέψεις και τη δράση του. Όλοι οι υπόλοιποι, που περιστρέφονταν γύρω του, έπρεπε να υπηρετούν αυτό το μοναδικό ταλέντο. Έτσι, μαρτυρούν όσοι τον γνώρισαν, έτσι καταγράφει τις μνήμες της και η κόρη του, Μαρίνα Καραγάτση, στο πρόσφατο βιβλίο της «Το Ευχαριστημένο ή Οι Δικοί μου Άνθρωποι».
Βεβαίως, ένας τόσο επεισοδιακός βίος δε θα μπορούσε παρά να ήταν η καλύτερη ευκαιρία για την μαγική του πένα να πλάσει και να υποστηρίξει τις μυθιστορηματικές του περσόνες. Ο γύρω του κόσμος, οι συγγενείς και οι φίλοι, ο ίδιος του ο εαυτός είναι τα χαρακτηριστικά προσωπεία που αναγνωρίζει κανείς στα μυθιστορήματά του.
Από μικρός, ξεκινώντας με το ξεχωριστό διήγημα «Η Κυρία Νίτσα» σφραγίζει την παρουσία του στο λογοτεχνικό στερέωμα. Λίγα χρόνια αργότερα, δημοσιεύοντας το «Συνταγματάρχη Λιάπκιν», φανερώνει ότι είναι γεννημένος συγγραφέας. Φανατικός οπαδός του ρεαλισμού, με μικρά ψήγματα νατουραλιστικής διάθεσης, κυρίως ως προς τις περιγραφές του, και ακραιφνής δημοτικιστής.
Δημοσιεύοντας τη «Μεγάλη Χίμαιρα» θα αποδείξει περίτρανα ότι είναι απελευθερωμένος σεξουαλικά, όσον αφορά τους ήρωές του, και θα δημιουργήσει προκλήσεις και παραδοξότητες που θα εκφράσουν την ψυχολογική του καταπιεσμένη πλευρά, αλλά και την πληθωρική του πεζογραφική ιδιοφυία. Θα χαρακτηριστεί οξύτατος παρατηρητής της νεοελληνικής αστικής κοινωνίας, ο οποίος γνωρίζει να ψυχαναλύει τους ήρωές του, αλλά και ενστικτωδώς να ταυτίζεται μαζί τους κατά την αφήγηση.
Στη συνέχεια των δημοσιευμάτων του έρχεται το μεγάλο προσωπικό του μυθιστόρημα, ο «Γιούγκερμαν», όπου εκεί πραγματικά απελευθερώνει τον εαυτό του, σαρκάζει και ειρωνεύεται, ενώ γίνεται πολλές φορές αντιηρωικός και κυνικός, κατακλύζοντας το λόγο του, μια βίαιη πνοή ηδονισμού. Ο φόβος και η αποξένωση που έχει βιώσει από τον πατέρα του θα γίνει γι’ αυτόν σταθμός εκκίνησης της γραφής του.
Οι ήρωές του, ως επί το πλείστον, ζουν οριακές καταστάσεις, κυρίως βρίσκονται προ του θανάτου, όπου όλες οι δυνάμεις τους επιστρατεύονται για να εκφράσουν τις ψυχοσωματικές τους ιδιαιτερότητες. Επαναστατικός, βίαιος, πολλές φορές απροσάρμοστος, γι’ αυτό και πάντοτε μοναχικός, δίνει την αίσθηση ότι τον κατατρέχουν συναισθηματικές ενοχές και σεξουαλικές εμμονές.
Την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δημοσιεύει την τριλογία «Ο Κόσμος που πεθαίνει», η οποία αποτελείται από τρία μυθιστορήματα: «Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου», «Αίμα χαμένο και κερδισμένο», «Τα Στερνά του Μίχαλου». Η πλοκή εκτυλίσσεται κατά την Επανάσταση του 1821, γεγονός που του δίνει την ευκαιρία από τη μια να βεβαιώσει τις ιστορικές του γνώσεις και από την άλλη να εκφράσει τις σκέψεις του και την κοσμοθεωρία του. Η στάση του απέναντι στον κόσμο είναι μακιαβελική, οι ήρωές του δε διστάζουν να γίνουν ισοπεδωτικά περιθωριακοί, αρκεί να κατορθώσουν όσα έχουν επιθυμήσει. Προσωπεία που ποτέ δεν παραμένουν στατικά, αλλά μεταλλάσσονται και ελίσσονται ανάλογα με τις περιστάσεις και τα γεγονότα. Γι’ αυτό, βεβαίως, μεταπηδούν απ’ τη δυναμικότητα και την επιτυχία στην τραγικότητα και την ενοχή. Ταυτόχρονα, βέβαια, πρέπει να τονίσουμε ότι η περίοδος που το δημοσιεύει δεν τον αφήνει εντελώς ανεπηρέαστο, προσφέροντας περιθώριο να επιβεβαιωθούν τα εθνικά ιδανικά. Η πολιτική του στάση παραμένει συντηρητική, αλλά βεβαίως χωρίς ίχνος πουριτανισμού ή θρησκευτικής ευλάβειας.
Μετά τον πόλεμο, θα δημοσιεύσει τον «Μεγάλο Ύπνο», ο οποίος είναι μία ελεγεία για το θάνατο της μητέρας του. Είναι ό,τι πιο συγκλονιστικό συμβαίνει στη ζωή του και πραγματικά σημαδεύει την ψυχοσύνθεση και τη γραφή του.
Η πολυδιάστατη προσωπικότητά του δεν αντικατοπτρίζει και μια ευρωπαϊκή καριέρα. Παραμένει ελληνοκεντρικός εκ πεποιθήσεως, ενώ κάλλιστα θα μπορούσε να είχε εισχωρήσει στα ευρωπαϊκά σαλόνια, όπως αυτό συνέβη μετά το θάνατό του, με τα έργα του που μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες.
Εκτός από τα μυθιστορήματα, θα γράψει πολλά διηγήματα, ποιήματα που δε θα δημοσιεύσει σε κάποια συλλογή, παρά μόνο στη Νέα Εστία, θεατρικά που δε θα έχουν ανάλογη επιτυχία με τα μυθιστορήματά του, κριτικές θεάτρου και ταξιδιωτικές εντυπώσεις.
Μεταπολεμικά θα γράψει το σημαντικότερο ίσως μυθιστόρημά του και το πιο ολοκληρωμένο συγγραφικά, τον «Κίτρινο Φάκελο», όπου η πρωτοτυπία, η δυνατή πλοκή και η αστείρευτη αφηγηματική του δεινότητα θα συνταιριαστούν με τον καλύτερο τρόπο.
Επίσης, η βιογραφία του «Σέργιου και Βάκχου» θα του δώσει την εκρηκτική χαρά να εκφράσει τις σατιρικές του διαθέσεις και τις σαρκαστικές του ηδονιστικές αποτολμήσεις.
«Ολοκληρώνει» τη συγγραφική του παρουσία με το ανολοκλήρωτο μυθιστόρημα «Το 10», όπου το πολυπρόσωπο μυθιστορηματικό υπόβαθρο και η καθαρή ματιά του αφήνουν ένα υπόδειγμα εξαιρετικής γραφής με ψυχαναλυτικές και κοινωνιολογικές προεκτάσεις. Η περιγραφή των αστικών προσώπων, είτε αυτά ρέπουν προς τη φτώχεια και την ανέχεια είτε προς την κοινωνική καταξίωση, είναι μοναδικά δοσμένα, ώστε παραμένουν μέχρι και σήμερα αξεπέραστα.
Σε μια γενική αποτίμηση, ο Καραγάτσης κατόρθωσε, πιστεύουμε, να εκφράσει αυτό που έβλεπε και αυτό που βίωνε από μία έντονα υποκειμενική σκοπιά. Πράγματι, δεν απέφυγε τις εμμονές, όμως περιέγραψε καλύτερα από όλους το ψυχολογικό βάθος της ανθρώπινης παρουσίας. Κατηγορήθηκε για προχειρολογία και απλοϊκή γραφή, όμως- κατά την ταπεινή μας άποψη- η συνέχεια και η συνέπεια του έργου του περικλείει και αμβλύνει ταυτόχρονα όλα τα παραπάνω. Δηλαδή το γεγονός ότι ο Καραγάτσης παραμένει διαχρονικός και διαβάζεται απνευστί αποδεικνύει ότι ο τρόπος της γραφής του έχει μία συνολικότητα και μία σαγήνη, που καταδεικνύει την αυθεντικότητα των χαρακτήρων του και της γραφής του εν γένει.
Η γλώσσα του, αν σε κάποιους φαινόταν ατημέλητη και πρόχειρη, παραμένει ο μοναδικός τρόπος έκφρασής του και μία ιδιόλεκτος που αντανακλά την γνήσια παρουσία του.
Καταλήγοντας, αυτό που απομένει στον αναγνώστη είναι η προκλητική εκδοχή μιας αστικής ζωής που έχει μπολιαστεί με παράφορο ερωτισμό. Η ευφάνταστη πραγματικότητα του Καραγάτση μαγεύει και συνεπαίρνει σ’ έναν αλλόκοτο κόσμο, με οργιαστικές παραδοχές, που άλλοτε καταλήγει να είναι βίαιος και επαναστατικός, άλλοτε απεγνωσμένος και καταθλιπτικός, αλλά πάντοτε τραγικός. Ο χώρος, ο χρόνος, οι λέξεις και η ατμόσφαιρα που αποπνέουν τα κείμενά του είναι βαθύτατα ελληνικά, όμως συνάμα και οικουμενικά, καθώς τα συναισθήματα και τα ψυχογραφικά δεδομένα των ηρώων παραμένουν ακραιφνώς ανθρώπινα. Η αφήγησή του, άλλοτε αποστασιοποιημένη και άλλοτε προσωπική, επιτονίζει τη διαχρονικότητα και το μεγαλείο των μυθιστορημάτων του. Ο τόνος και το ύφος του, αυστηρά προσωπικό, με έντονη τη ναρκισσιστική διάθεση των χαρακτήρων του, κατορθώνει να συγκινεί το πολυπληθές και ετερόκλητο αναγνωστικό κοινό και να τον κατατάσσει, εκατό χρόνια μετά τη γεννησή του, στους πλέον ευπώλητους Έλληνες συγγραφείς.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μ. Καραγάτσης, Εκατό χρόνια από τη γέννησή του, επιμέλεια Δ. Αγγελής, εκδόσεις ΕΚΕΒΙ, Αθήνα 2008.
Μαρίνα Καργάτση, Το Ευχαριστημένο ή οι Δικοί μου Άνθρωποι, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2008.
Νένα Κοκκινάκη, Μ. Καραγάτσης, ο συγγραφέας και τα λογοτεχνικά προσωπεία, εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2004.
Νέα Εστία, τεύχος 823, 15 Οκτωβρίου 1961, εκδόσεις Εστία, Αθήνα.
Νέα Εστία, τεύχος 1536, 1 Ιουλίου 1991, εκδόσεις Εστία, Αθήνα.
Νέα Εστία, τεύχος 1729, Δεκέμβριος 2000, εκδόσεις Εστία, Αθήνα.
Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007.
Μ. Καραγάτση, Το 10, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2003.
Μ. Καραγάτση, Ο Κοτζάμπασης του καστρόπυργου, Αίμα χαμένο και κερδισμένο, Τα στερνά του Μίχαλου, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2000.
Μ. Καραγάτση, Σέργιος και Βάκχος, α και β τόμοι, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2000.
Μ. Καραγάτση, Ο μεγάλος ύπνος, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2002.
Μ Καραγάτση, Η μεγάλη Χίμαιρα, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2003.
Μ. Καραγάτση, Γιούγκερμαν, α και β τόμοι, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2007.
Μ. Καραγάτση, Ο κίτρινος φάκελος, α και β τόμοι, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2008.