ΚΑΛΗΝΥΧΤΑ ΚΥΡ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΕ

Επιμέλεια: ‘Αλκης Παναγιώτου

Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από το θάνατο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του άοκνου εργάτη των ελληνικών γραμμάτων και της ταραγμένης ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Γεννημένος στη Σκιάθο, στα 1851, γιος ιερέα, γαλουχείται σε ένα συντηρητικό περιβάλλον και δημιουργεί τις γλωσσικές δικλείδες στις οποίες θα κινηθεί, που είναι η καθαρεύουσα γλώσσα, εμποτισμένη με βιβλικές και αρχαιοελληνικές αναφορές. Αυτή η γλωσσική ατραπός του δίνει τη δυνατότητα να ακριβολογεί στις περιγραφές του και σε συνάρτηση με τη σκιαθίτικη διάλεκτο να χρωματίζει περήφανα τις ηθογραφικές του περιπλανήσεις.
Το ύφος του, πάντοτε ποιητικό, πλούσιο και με φαντασία, αν και συστηματικά στατικό, δημιουργεί μια χαρακτηριστική ιδιόλεκτο, η οποία συνοδεύει τα γραπτά του και πλημμυρίζει το λόγο του. Τα γραπτά του βρίθουν λυρικών περιγραφών, κατάλοιπο του λογοτεχνικού ρεύματος του Ρομαντισμού, από το οποίο αρχικά επηρεάστηκε. Σε αντιδιαστολή βρίσκεται η ζωή του, όπου λιτοδίαιτος και σχεδόν κουρελής διάγει μοναχικό βίο, γι’ αυτό και θα χαρακτηριστεί κοσμοκαλόγερος της λογοτεχνίας.
Αν και ασχολήθηκε με πολλά είδη του γραπτού λόγου, όπως τη δημοσιογραφία και τη μετάφραση, προκειμένου να βιοποριστεί, ωστόσο αυτό που τον καθιέρωσε και τον ενέταξε στη σφαίρα της διαχρονίας είναι το ηθογραφικό διήγημα. Απόκληρος και αποσυνάγωγος του πνευματικού κόσμου της εποχής του, δεν κατόρθωσε να δει κανένα τυπωμένο βιβλίο του όσο ζούσε, ούτε να γευθεί θετικές κριτικές για το έργο του. Λόγω της γλωσσικής του έκφρασης αποτελούσε κόκκινο πανί για τους δημοτικιστές, ενώ από την άλλη ούτε οι συντηρητικοί κύκλοι επικροτούσαν τα θεματικά του μοτίβα. Ο ίδιος, πάντως, αυτοβιογραφούμενος, αναφέρει: "Το επ’ εμοί, ενόσω ζω, και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν, και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη".
Ο ρόλος που ο Παπαδιαμάντης παραχωρεί στη φύση είναι κυρίαρχος και αλληλένδετος με τον άνθρωπο αλλά και με το θεϊκό στοιχείο. Το τρίπτυχο Θεός- φύση- άνθρωπος είναι οι βασικοί θεματικοί άξονες του έργου του. Όσο ο άνθρωπος επενδύει σε μια διαλεκτική σχέση με τη φύση και όσο ζει σε αρμονία μαζί της, κερδίζει την αθωότητα, την αγνότητα, τη γαλήνη. Η απομάκρυνσή του από αυτήν είναι συνώνυμο της φθοράς και της αλλοτρίωσης. Κατά συνέπεια, η φύση είναι για τον άνθρωπο μονόδρομος, αν επιθυμεί να οδηγηθεί στην κάθαρση και στην ένωση με το Θεό, όπως σαφέστατα υπονοείται από τη φράση που ο ήρωας του διηγήματος «Όνειρο στο κύμα»αναφωνεί: Ω! Ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...
Το θεϊκό στοιχείο είναι πολλαπλώς εμφανιζόμενο στο έργο του διηγηματογράφου, κάτι που ερμηνεύεται τόσο λόγω των καταβολών του όσο και της ιδιοσυγκρασίας του, καθώς βέβαια και της έμφυτης ροπής του προς το μεταφυσικό. Σε καμία περίπτωση δε μπορεί να χαρακτηριστεί ο Παπαδιαμάντης θρησκόληπτος ή τυπολάτρης. Ερμηνεύει το θεϊκό στοιχείο ως έννοια που εδρεύει στην ανθρώπινη ψυχή, την καθοδηγεί και την προστατεύει, χωρίς, ωστόσο, να την παγιδεύει και να την ορίζει. Ο ηθικός άξονας της συνείδησης των ηρώων του, κατά ένα αρχαιοελληνικό πρότυπο, βρίσκεται συχνά σε αντιθετική σχέση προς την ελεύθερη βούληση των χαρακτήρων του, δημιουργώντας τραγικά αδιέξοδα, όπως συγκλονιστικά απεικονίζεται στη Φόνισσα η Φραγκογιαννού.
Κι αν η φύση και ο Θεός πλαισιώνουν το έργο του Παπαδιαμάντη, στο κέντρο του τοποθετείται ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος με τις αδυναμίες, τα πάθη, την αμαρτία και τις ψυχικές του διακυμάνσεις. Κυρίαρχο ρόλο στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων του δίνεται στον ερωτισμό και στη θέαση της γυναικείας παρουσίας. Αν και απαγορευμένος καρπός, ο έρωτας κατακλύζει τα διηγήματά του και εμπνέει τους ήρωές του , παρασύροντάς τους ενίοτε στο θάνατο, κυριολεκτικό ή μεταφορικό.
Ο Παπαδιαμάντης χαρακτηρίστηκε ως πατέρας της ηθογραφίας, καθώς κατόρθωσε να εντάξει στα διηγήματά του τόσο την ελληνική παράδοση, όσο και τα ήθη και τα έθιμα της καθαυτό ρωμαίικης λαϊκής ψυχής. Το έργο του είναι διασπαρμένο από νησιωτικό χρώμα, από την ελληνική ύπαιθρο, αλλά και από απλούς ανθρώπους: «οι περιγραφές του αποτελούν πιστές απεικονίσεις της ζωής και της νοοτροπίας των ανθρώπων του νησιού του», όπως χαρακτηρτιστικά παρατηρεί ο Κ.Θ. Δημαράς. Άλλωστε είναι και ο ίδιος επαρκέστατος γνώστης των όσων περιγράφει, γι’ αυτό και δύναται με θαυμαστή ευχέρεια να διανθίζει τα στοιχεία αυτά με παρατηρήσεις κοινωνικές και ψυχογραφικές.
Στο έργο του ο Παπαδιαμάντης, όπως αυτό αποτιμήθηκε μετά το θάνατό του από νεότερους μελετητές, πλησίασε τον απλό άνθρωπο της υπαίθρου, προσάρμοσε τη θεματολογία του στην λιτή και απλή ζωή της επαρχίας και με μια εκφραστική μοναδικότητα αποτύπωσε την ελληνική ψυχή της εποχής του. Θα τολμούσαμε να αναφέρουμε ότι το έργο του ενέχει τη θέση μιας ιστορικής μαρτυρίας, που πέρα από την αισθητική απόλαυση που παρέχει ακόμα και στο σύγχρονο αναγνώστη, άνοιξε νέους δρόμους στην ελληνική διηγηματογραφία, αποκαλύπτοντας στον πεζό λόγο το δρόμο της αληθινής δημιουργίας, που παραμένει διαχρονική και αθάνατη, αλλά ταυτόχρονα και μοναδικά επίκαιρη, καθώς τοποθετεί στο κέντρο της τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και το Θεό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:


Άπαντα Αλέξ. Παπαδιαμάντη εκδόσεις Δόμος 5 τόμοι, 1992 Αθήνα (επιμέλεια Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος).
Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ., Δαιμόνιο μεσημβρινό • Έντεκα κείμενα για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.Αθήνα, Γρηγόρης, 1978.
Φαρίνου-Μαλαματάρη Γεωργία, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη • 1887-1910. Αθήνα, Κέδρος, 1987.
Παπαδημητρακόπουλος Η.Χ., Επί πτίλων αύρας νυκτερινής • Πέντε κείμενα για τον Παπαδιαμάντη. Αθήνα, Νεφέλη, 1992.
Μουλλάς Παναγιώτης, Α.Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος. Αθήνα, Εστία, 1999.
Η αδιάπτωτη μαγεία• Παπαδιαμάντης 1991 – Ένα αφιέρωμα. Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδρή – Χορν, 1992.
Ασλανίδης Ε.Γ., Το μητρικό στοιχείο στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη • Ψυχαναλυτικό δοκίμιο. Αθήνα: Ράππα, 1988.
Καργάκος Σαράντος, "Ξαναδιαβάζοντας τη "Φόνισσα" : μια νέα κοινωνική και πολιτική θεώρηση του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Gutenberg, 1987, Αθήνα
Εισαγωγή στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη: Επιλογή κριτικών κειμένων", Εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005.
Saunier Guy, "Εωσφόρος και άβυσσος: ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Άγρας, 2001, Αθήνα.
Κεσελόπουλος Ανέστης, "Η λειτουργική παράδοση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη", Εκδ.Πουρναράς, 1994.
Μάτσας Νέστορας, "Αν δεις τον κυρ-Αλέξανδρο η άλλη βιογραφία του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Εστία, 1991, Αθήνα.
Θέμελης Γιώργος, "Ο Παπαδιαμάντης καί ο κόσμος του", Εκδ.Διάττων, 1991, Αθήνα.
Ελύτης Οδυσσέας, "Η μαγεία του Παπαδιαμάντη", Εκδ.Ύψιλον, 1996, Αθήνα.
Λορεντζάτος, Ζήσιμος: Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης -Α΄. Πενήντα χρόνια ἀπὸ τὸ θάνατό του, Μελέτες, Ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 1994.
Λορεντζάτος, Ζήσιμος: Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης -Β΄, Μελέτες, Ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 1994.
Νέα Εστία30, ετ.ΙΕ΄, Χριστούγεννα 1941, αρ.355.
Διαβάζω 165, 8/4/1987.
Τετράδια ευθύνης 15, 1981 [με τίτλο Μνημόσυνο του Αλεξ. Παπαδιαμάντη• Εβδομήντα χρόνια από την κοίμησή του].