Επιμέλεια: Άλκης Παναγιώτου
Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Οδυσσέα Ελύτη. Η ποιητική αξία και το μεγαλείο του νομπελίστα ποιητή είναι μια αδιαμφισβήτητη εδραίωση των νεοελληνικών γραμμάτων.
Πρωτοεμφανίζεται στη δεκαετία του ’30, όπου το επαναστατικό πνεύμα του υπερρεαλισμού δείχνει τα πρώτα του μόλις σκιρτήματα. Ο ίδιος, όμως, στα νεανικά του βήματα, επηρεάζεται κυρίως από τον Κάλβο και τον Σολωμό. Θεώρησε τον εαυτό του συνέχεια του Κάλβου, γι’ αυτό άλλωστε και πολλές φορές συσχέτισε λέξεις και φράσεις στο έργο του με την ποίηση του Επτανήσιου ποιητή. Ο λυρισμός και ο ευφάνταστος ρομαντισμός που διακρίνουμε έντονα στους Προσανατολισμούς του Οδυσσέα Ελύτη είναι μια απόδειξη της δημιουργικής αφομοίωσης του λεξιλογίου του Κάλβου και μιας ποιητικής συνέχειας που παραμένει αναλοίωτη:
Ανεμόεσσα κόρη ενήλικη θάλασσα
πάρε το κίτρο που μου ‘δωκε ο Κάλβος
δικιά σου η χρυσή μυρωδιά.
Ο Ελύτης, σε αυτή την πρώιμη περίοδο, αλλά και γενικότερα στο έργο του, αρέσκεται στην επίκληση της ποιητικής δύναμης, με τη μορφή μικρού κοριτσιού. Μέσα από ρομαντικά στοιχεία, που αγγίζουν τα όρια του ερωτισμού, ο ποιητής ερμηνεύει τη θολή ιδέα της ποίησης και προσωποποιώντας την ως κόρη, της αποδίδει μια πλαστική καθαρότητα. Όπως σημειώνει ο Τίμος Μαλάνος, η ποίησή του είναι η ίδια η νιότη, η ανάλαφρη, η ξένοιαστη και μεθυσμένη, που δεν έχει ακόμα καμία ρυτίδα.
Η διακειμένικότητα του ποιητή είναι δεδομένη, γι’ αυτό ακριβώς συναντούμε ιδέες και σκέψεις διάσπαρτες στο έργο του, που δημιουργούν ευθείες αναφορές στη σολωμική καταγωγή του, αλλά και στην παπαδιαμάντεια αγιότητα.
Στο Μικρό Ναυτίλο εμφανίζεται χαρακτηριστικά η σχέση του με τον Σολωμό, μέσω της ιδέας της Ελευθερίας:
Και ξανά ξιπόλυτη να βγει να περπατήξει
Πάνω στις πλάκες του Μεσολογγιού η Ελευθερία
Έτσι καθώς την εχαιρέτησε για λόγου μας- καλή του η ώρα-
Ο ποιητής και κάναμε από τότε Ανάσταση.
Στο Άξιον Εστί, από την άλλη, παρουσιάζει ως μοναδική του προτεραιότητα την αξία της γλώσσας, όπως ακριβώς πράττει και ο Σολωμός:
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου
στις αμμουδικές του Ομήρου
με τα πρώτα μαύρα ρίγη
με τα πρώτα- πρώτα Δόξα Σοι
με τα πρώτα λόγια του Ύμνου...
Η ποιητική καθαρότητα εντυπώνεται όχι μόνο μέσα από τη συνέχεια, το λυρισμό και τις εικόνες, αλλά πολύ περισσότερο από το φως που διαχέει το έργο του. Ειδικά στην πρώιμη περίοδο, το φως του νησιωτικού χώρου γίνεται αναπόσπαστο λαμπύρισμα της ποίησής του και προβάλλει τη διάθεσή του να αποσείσει οποιαδήποτε σχέση με τον καρυωτακισμό. Αυτό που συμπυκνώνει τον Ελύτη μέχρι της αρχές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είναι η αγάπη του για τη γλώσσα, την ποίηση, τη θάλασσα, το ελληνικό φως και την εκκλησιαστική παράδοση, που παπαπέμπει σημασιολογικά στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη:
Ως εν ουρανίω έαρι ραντισμούς
Μυρίους ακτίνων εκλικμίζουσα
Φαιοπράσινος επεφάνης
Κατά τη μέση περίοδο, ο Ελύτης αφομοιώνοντας περισσότερο τα στοιχεία του υπερρεαλισμού, ενσωματώνει στο έργο του και στοιχεία του σκότους, γίνεται περισσότερο αιρετικός. Δεν είναι πλέον ένας ποιητής του φωτός, αλλά δημιουργεί μια πιο πολύπλοκη σχέση με την ποίηση, προτάσσει περισσότερες ιδέες και αξίες, εμβαθύνει στην ηθική και αναδεικνύει τη Δικαιοσύνη ως μέγιστο αγαθό της κοινωνίας. Είναι η ώρα του Μεγάλου Πολέμου, πράγμα που τον καθιστά πιο συνειδητοποιημένο και πιο σκεπτικό, ενώ παράλληλα του δίνεται η δυνατότητα να εκφράσει με τρόπο έμμεσο, σαφή ωστόσο, την παθιασμένη έγνοια του για την Πατρίδα. Παιχνιδίζει ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, γεννά μυθοπλασίες ως γνήσιος υπερρεαλιστής, προσπαθώντας να αποδράσει από τη σκληρή καθημερινότητα που τον περιβάλλει:
Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ
και μυρσίνη συ δοξαστική
μη παρακαλώ σας μη
λησμονάτε τη χώρα μου!
Αετόμορφα έχει τα ψηλά βουνά
στα ηφαίστεια κλήματα σειρά
και τα σπίτια πιο λευκά
στου γλαυκού το γειτόνεμα!
Τα πικρά μου χέρια με τον κεραυνό
τα γυρίζω πίσω απ' τον καιρό
τους παλιούς μου φίλους καλώ
με φοβέρες και μ' αίματα!
Εδώ εμφανίζεται επίσης, η ροπή του προς τις νέες γραφές και η αγάπη του για τη λεξοπλασία. Δε διστάζει να δημιουργήσει πρωτότυπες, νέες λέξεις, προσωποποιώντας πράγματα και αφηρημένες ιδέες, χρησιμοποιώντας μηχανισμούς μυθογέννεσης. Τα ποιήματά του είναι αποτέλεσμα έντονης εμπειρίας, μιας βιωματικής, δηλαδή, λειτουργίας, και ενός ξεχωριστού χώρου, όπου διαδραματίζεται το περιστατικό:
Τις ιδέες μου όλες ενησιώτισα.
Στην ύστερη φάση του, ο Ελύτης εμφανίζεται περισσότερο μελαγχολικός, βεβαίως πιο ώριμος και ελαφρώς πιο δυσνόητος. Συμπυκνώνει τη σκέψη του για όλα αυτά με τα οποία ο πολυτάραχός εικοστός αιώνας τον έχει στιγματίσει, μέσα σε δοκίμια αλλά και ποιητικές συλλογές:
Αποστολή μου είναι [...]
να φέρω τον κόσμο σε αρμονία με τα όνειρά μου.
Και πράγματι, η παγκόσμια κοινότητα εναρμονίζεται με τον κόσμο του, βραβεύοντας του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1979. Γίνεται, έτσι, ο δεύτερος βραβευμένος μας ποιητής, που ανοίγει τις πόρτες της Ελλάδας στον κόσμο, προβάλλει τον ιδεατό κόσμο της ποίησης μέσα από μια κοσμολογία που υπηρετεί τον ύψιστο πολιτισμό της ανθρώπινης δημιουργίας. Και ενώ υπηρετεί αυτήν την παντοδυναμία της φαντασίας, το αυθαίρετο και τυχαίο στα πλούσια συνδηλωτικά κοιτάσματα του ονείρου, καθίσταται ταυτόχρονα η ποίησή του έμπνευση, που θα οδηγήσει τους ανθρώπους μέσω και της μελοποίησης, στην προσέγγιση της λογοτεχνικής δημιουργίας. Η ποίηση μετουσιώνεται σε κατάκτηση του λαού, είτε εκφράζοντας τους αγώνες και την καθημερινή βιοπάλη του, είτε τραγουδώντας τον έρωτα και τις ανθρώπινες αξίες:
Ο έρωτας
Το αρχιπέλαγος
Ο έρωτας
Το τραγούδι του
Ο έρωτας
Το καράβι του...
Εν κατακλείδι, ο Ελύτης είναι ένας ποιητής της αυτάρκειας. Μέσα του κρύβεται όλη η Ελλάδα, όλα τα στοιχεία εκείνα που λειτουργούν άλλοτε με ρομαντισμό, άλλοτε με απλότητα και άλλοτε με παιχνιώδη υπερρεαλιστική διάθεση, για να υπηρετήσουν την Κόρη της ποίησης. Το υπέρλαμπρο φως του Αιγαίου απλώνεται μελωδικά και ερωτικά πάνω σε στίχους και γλωσσικούς ακροβατισμούς, για να περιγράψει την αθωότητα αλλά και την επαναστατική αγωνία για δικαιοσύνη, ισότητα και συναδέλφωση των λαών, εντέλει για ελευθερία και δημοκρατία. Αυτό που θα πρέπει να μείνει σε μας ως παρακαταθήκη από έναν μεγάλο ποιητή είναι η ανυπόκριτη αγάπη του για τη ζωή. Αυτή τον έπλασε διαχρονικό, αυτή του έδωσε έναν μικρό θρόνο στο πάνθεον της αθανασίας:
Εμπρός λοιπόν. Από σένα η Άνοιξη εξαρτάται
Τάχυνε την αστραπή. Πιάσε το ΠΡΕΠΕΙ
Από το γιώτα και γδάρε το ίσαμε το πι.
Επιλεγμένη βιβλιογραφία:
Οδυσσέας Ελύτης, Η ποίηση, Ίκαρος, Αθήνα 2002
Οδυσσέας Ελύτης, Εν λευκώ, Ίκαρος, Αθήνα 1992
Σεμινάριο 23 ΠΕΦ, Αθήνα 1997
Ο Ελύτης στην εκπαίδευση, πρακτικά τρίτης επιστημονικής συνάντησης, ΙΜΠ, Αθήνα 2002
Νέα Εστία, αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα 1996
Κίμων Φράιερ (μφ. Νάσος Βαγενάς), «Άξιον Εστί το τίμημα. Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη», Κέδρος 1978
Δ.Ν. Μαρωνίτης, «Όροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη», Κέδρος 1980
Mario Vitti, «Οδυσσέας Ελύτης. Κριτική μελέτη», Ερμής, Αθήνα 1984
Αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη, «Γράμματα και Τέχνες», 43-44, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1985
«Αφιέρωμα Οδυσσέας Ελύτης», περιοδικό Χάρτης, Τεύχος 21-23, Αθήνα, Νοέμβριος 1986
Α. Μυκωνίου-Δρυμπέτα, «Ελύτης και σουρρεαλισμός. Η καταγραφή μιας επίδρασης», Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1988
Νίκος Δήμου, «Δοκίμια Ι. Οδυσσέας Ελύτης», Νεφέλη, Αθήνα, 1992
Ηλίας Πετρόπουλος, «Ελύτης, Μόραλης, Τσαρούχης», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1998
Α. Μπελεζίνης, «Ο όψιμος Ελύτης», Ίκαρος, Αθήνα, 1999
Συλλογικό έργο, «Δεκαέξι κείμενα για το Άξιον Εστί», Ίκαρος, Αθήνα, 2001
Παναγιώτης Νούτσος, . "O Eλύτης και η 'πολιτική' της υπερρεαλιστικής γραφής", Θέματα Λογοτεχνίας, αρ. 1 (Nοέμβρ. 1995/ Φεβρ. 1996), 46-52.
Μαρία Χατζηγιακουμή, «Η υπέρβαση της ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004
Οδυσσέας Ελύτης, «Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό», Ύψιλον 2000
